DENGBÊJÎ DI PEYWENDA PATRONAJÊ DE

Abstract

Di afirandin û îcrakirina performansên hunerî û edebî de rola “desthilati”yê aşkera ye. Armanca vê xebatê jî li dor nimûneyên kultura kurdî ya devkî, vekolana rola “desthilati”yê ye. Di vê xebatê de jî têkiliya desthilatî û hunerê, di peywenda dengbêjan û wan dezgehên ku hamîtiya wan kirine de hatiye nirxandin. Ji ber ku di çêbûn û geşedana kultura kurdî ya devkî de roleke sereke dilîzin, ev dezgeh li gorî tezahurên modernîzmê yên li ser civaka kurdan bi du awayî hatiye dabeşkirin: pêş-modern û modern. Her wisa di vê lêkolînê de, têkiliya patronaj û dengbêjan di 2 beşan de hatiye vekolandin. Di destpêka vê xebatê de, ji ber ku dengbêjî parçeyek ji kultura devkî ya kurdî ye, ew di konteksta hefizeya civakî, dîroka devkî û kultura devkî de hatiye vekolandin û derbarê babetê de nimûneyên lîteraturê hatiye destnîşankirin. Di nav malûmatên kultura kurdî yên pêşîn de agahiyên derbarê dengbêjiyê û kultura devkî de hatine dayîn. Tesirên îcatkirina çapxaneyê û amûrên teknolojiyê yên li ser afirandina berhemên devkî û nivîskî, di nimûneyên civakên ku di heman qonaxê re derbas bûne, li dor kultura kurdî hatiye gengeşekirin. Şert û mercên sedsala XXan ên siyasî û civakî gelo tesireke çawa li ser afirandina berhemên kulturî û hunerî kirine, di vê beşê de hate gengeşekirin. Di beşa yekem de, paşxaneya sîstemên îdarî yên Kurdistanê, têkiliyên mîrektiyên kurdan û dewleta osmaniyan hatiye pêkolekirin û bizavên hunerî û edebî yên di sîstema mîrektiyan de hatiye afirandin, di peywenda patronajê de hatiye gengeşekirin. Ji sedsala XVIan heta sedsala XXan, digel dînamîkên ku tesira xwe li ser sîstemên îdarî yên Kurdistanê kirine û têkiliya hunerê, hatiye ravekirin û di berhemên huner û edebiyatê de, têkiliya hamî û hozan/edîban hatiye vekolandin. Di van nimûneyan de jî diyar bû ku, di navbera desthilatî û afirandina berhemên hunerî û edebî de têkiliyeke xurt heye. Di afirandina huner û edebiyatê de rola desthilatiyê di vê beşê de hatiye nirxandin. Di beşa 2an de, ji sedsala XVIan heta sedsala XXan, veguherînên desthilatiyê di nimûneyên wekî mîr, şêx û axa de hatin nirxandin û tesira van a li ser çalakiyên edebiyat û hunerê hate gengeşekirin. Her wisa kesên wisa yên ku behs li ser e, xwedî hêzeke aborî û siyasî ne û ji aliyê civakê ve wekî esilzade tên qebûlkirin. Lewma jî rol û delameta wan a di afirandina huner û edebiyatê de hate gengeşekirin. Piştî ku di sedsala XXan desthilatiya mîrektiyan têk çû, nifûza şêxan li ser civakê zêde bû. Di dawiya sedsalê de jî êdî desthilatî

iii berbelav bû û axayan hikmê xwe li ser civakê ferz kir. Ev guherîn li dor nimûneyên hunerê û nemaze jî stranên dengbêjiyê hate tehlîlkirin. Dîsa di nav vê beşê de, aliyê huner û desthilatiyê, di peywenda mekanê de hate vekolandin û tesira wan a li ser naveroka hunerê di bin navê cîgehên hîmayekirinê de hate gengeşekirin. Her wisa di qesr û qonax, odeyên girêgirên gundan, radyo û mala dengbêjan de sedemên çênebûna/qelsbûna sîstema patronajê digel paşxaneya wê ya tarîxî û siyasî ve hate helsengandin. Têkçûna desthilatiyê, di gelek aliyan de encamên neyînî li ser dengbêjan kir û veguherîneke cureyên stranan pêk anî û epîk têk bir. Her wisa hin teşebisên vejandina kultura dengbêjiyê di bin banê dezgehan de hate nirxandin. Di sernavê Mala Dengbêjan de nimûneyeke dîwana dengbêjan hate tehlîlkirin û wekhevî û cudahiyan wê digel dengbêjiyê hate gengeşekirin.Sanatsal ve edebi üretimler üzerindeki etkisi inkâr edilmeyecek ölçüde belirgin olan “iktidar”ın, Kürt sözlü sanatının gelişim çizgisi üzerindeki etkisinin araştırılması bu çalışmanın amaçlarından biridir. Bu çalışmada sanat ve iktidar ilişkisi, dengbêjler ve onları himaye eden yapılar üzerinden incelenmektedir. Kürt sözlü kültürünün oluşum ve gelişim süreçlerine etki etmeleri dolayısıyla bu yapıları modernliğin Kürt toplumuna tezahürleri bağlamında modern ve modern öncesi şeklinde ayırmak mümkün. Çalışmada, dengbêjlik ve patronaj ilişkisi, tarihsel ve güncel örneklerden hareketle 2 temel bölüm halinde incelenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde, Kürt sözlü kültürünün bir parçası olan dengbêjlik sanatı; kolektif bellek, sözlü tarih ve sözlü kültür bağlamında incelenmiş olup, konu ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Kürt sözlü kültürü ile ilgili öncül yazılı materyaller taranmış olup, konu ile ilgili genel bilgiler aktarılmıştır. Matbaanın icat edilişinin sözlü ve yazılı kültüre etkisi, dünyada benzer süreçlerden geçmiş örnekler üzerinden incelenmiş, böylece matbaanın ve teknolojik imkânların Kürt sözlü kültürüne etkisi tahlil edilmiştir. 20. yüzyıldan sonra Kürt toplumunun içine düştüğü siyasal ve toplumsal koşulların, kültürel ve sanatsal üretimlere etkisi, sebep ve sonuçlarıyla beraber değerlendirilmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde Kürdistan’daki idari sistemlerin tarihsel arka planı ve Kürt mirlikleriyle Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler incelenmiş, mirlikler etrafında ortaya çıkmış sanat ve edebiyat, patronaj bağlamında değerlendirilmiştir. 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar, Kürdistan’daki idari sistemi şekillendiren dinamiklerle beraber, bu süreçte Kürt mirleri tarafından saraylarda himaye edilmiş ve bu yönüyle anlatıda ifadesini bulmuş örnekler ele alınmıştır. Bu örneklerden hareketle, sanat ve iktidarın birbirini besleyen, birbirine maddi ve psikolojik motivasyon kaynağı olduğu saptanmıştır. Bu bağlamda sanatsal ve kültürel üretimlerin içeriği ve kapsamıyla, siyasal ve iktisadi hegemonya arasındaki ilişki ortaya konulmuştur. 2. bölümde 16. yüzyıldan, 20. yüzyıla kadar Kürt toplumundaki iktidar dönüşümleri, mir, şeyh ve ağalar üzerinden ele alınmış, bu dönüşümün Kürt edebiyatı ve sanatı üzerindeki tezahürleri değerlendirilmiştir. Aynı zamanda bu karakterlerin toplumdaki seçkinlik vasıfları ve siyasi, iktisadi nüfuzları ile sanatsal ve edebi üretimlerdeki rolleri bu bölümde tartışılmıştır. 20. yüzyılın başına doğru siyasi ve iktisadi hegemonyası azalan Kürt mirlikleri, onlardan sonra toplum üzerinde nüfuz sahibi şeyhler ve yüzyılın sonuna doğru ortaya çıkan ağalar üzerinden, Kürt sanatı ve özelde dengbêjliğin anlatı içeriğinin analizi yapılmıştır.

v Yine bu bölümde, sanat ve iktidar ilişkisinin mekânsal düzlemi, değişen siyasi, kültürel ve toplumsal dinamiklerin, kültürel ve sanatsal üretimlere etkisi himaye mekânları başlığında tartışılmıştır. Sanatın icrasında önemli himaye mekânları olarak karşımıza çıkan saraylar, köy odaları, radyolar ve dengbêjevlerinde, sistematik karşılığını bulmayan patronajın, tarihsel ve siyasal sebepleri değerlendirilmiştir. Kürdistan’daki iktidar değişimlerinin dengbêjler üzerindeki etkisi, anlatıya yansıyış biçimi ve epik anlatı türünün ortadan kayboluşu şeklinde ifadesini bulan patronaj sisteminin, kendini yeniden üretme biçimi tartışılmıştır. Günümüzde bu kültürün yeniden üretimi ile ilgili Mala Dengbêjan başlığında, güncel bir Dengbêjler Divanı örneği ile klasik dengbêjlik arasında benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışmılmıştır.The aim of this study is to investigate the effect of power which has an undeniable impact on art and literature works. In this study, the relation between art and power has been analyzed on the context of dengbêjs and their supporters. Because they affect emergence and

development of oral Kurdish culture, it is possible to categorize them as modern and pre- modern periods based on modernity’s impact on Kurdish society. Relation of dengbêjî and

patronage has been analyzed in two sections relatively structured by historical and contemporary examples. In the Introduction, art of dengbêjî, as a part of oral Kurdish culture, has been examined in the framework of collective memory, oral history and oral culture within related literature review. The primary written resources of oral Kurdish culture have been searched and general knowledge about the subject has been provided. Effect of invention of printing on oral and written culture has been analyzed in comparison with similar processes around the world. By doing this, the study aims to investigate the role of printing and technological developments in oral Kurdish culture. The study also examines reasons and results of how cultural and art works have been affected by the socio-political conditions that the Kurdish society had after the 20th century. In the first part of the study, the historical background of the administrative systems in Kurdistan and the relations between the Ottoman Empire and Kurdish emirates have been analyzed. The art and literature appeared around the emirates have been evaluated in the framework of patronage. The study also provides examples of dynamics shaping the administrative systems of Kurdistan between 16th century and 20th century and dengbêjs who were supported by the Kurdish emirs and hosted in the palaces. With these examples it is discussed that art and power support each other by supporting each other both psychologically and economically. Within that context, the relation between content and scope of production of art and cultural works and political and economic hegemony has been revealed. In the second part, the transformation of power in Kurdish society from 16th century till 20th century has been analyzed regarding emirs, sheiks and landlords to investigate effect of the tranformation on Kurdish literature and art. Meanwhile, excellence characteristics of those individuals in the society, their financial power and role in production of art and literature have also been discussed in this section. Kurdish art and narrative content of dengbêjî are analyzed firstly on the basis of the Kurdish emirates’ political and economic hegemony that decreased at the beginning of the 20th century and than of the sheiks who have influence on the society and lastly of the landlords appearing at the end of the century.

vii Also in this section, the spatial relation between art and power, impact of changing political, cultural and social dynamics on cultural and artistic productions have been discussed under the title of patronage settings. Historical and political reasons of why patronage could not fulfill its demands in palaces, village rooms, radios and dengbêj houses which have become important settings for experiencing art are examined. Re-production of patrogane system that has been affected by power shifts in Kurdistan on dengbêjs, forms of narration and disappearence of epic narration is also discussed in this part. Related to the contemporary production of this culture at Dengbêjs’ Houses, the differences and similarities between contemporary example of Divan of Dengbêjs and traditional dengbêjî have been identified under the subtitle of Mala Dengbêjan.