19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri'de idârî ve sosyal yapı (1800-1850)

Abstract

Hakkâri ve çevresinin içinde bulunduğu bölge, Çaldıran Savaşı'nın ardından 1548 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmiş ve Van Eyaleti'ne bağlı hükûmet sancaklar statüsünde Osmanlı idârî yapısı içerisinde yer almıştır. Daha sonra bölgenin kontrolü Van beylerbeyi aracılığıyla yerel güç unsurlarından Şenbu hanedanına verilmiştir. Şenbu hanedanı, 19. yüzyılın ilk yarısına doğru uygulanmaya çalışılan Tanzimat'ın merkezîleşme politikalarına kadar Hakkâri'nin kontrolünü ellerinde bulundurmuştur. 19. yüzyılın ilk yarısında başlayan merkezîleşme çabaları, Osmanlı Devleti'nin uç bölgelerindeki yerel beyler/mîrler tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Merkezileşme politikalarının ısrarlı bir şekilde uygulanması, devletin uç bölgesinde hâkimiyeti elinde bulunduran mîrlerin isyanına neden olmuş ve bu süreç emirliklerin tasfiye edilmeleriyle sonuçlanmıştır. Emirliklerin lağvedilmesinin hemen ardından 1847 yılında; Diyarbekir, Cizre, Van ve Hakkâri'yi kapsayan bölgede "Kürdistan Eyaleti" kurulmuştur. Eyaletin tesis edilmesiyle birlikte Hakkâri'nin de içinde bulunduğu bölgede Tanzimat uygulanmaya başlanmıştır. 1849 yılında bölgede ikamet eden son Hakkâri Mîri Nurullah Bey'in de sürgüne gönderilmesinin ardından, aşiretli-aşiretsiz Kürt ve Nasturilerin yoğun bulundukları Hakkâri, Kürdistan Eyaleti'nden ayrılarak "Hakkâri Eyaleti" olarak yeniden teşkilatlandırılmıştır. Hakkâri Eyaleti'nin kurulmasıyla beraber bölgede Tanzimat'ın uygulanma alanı daha da genişlemiş ve Hakkâri'ye ilk defa merkezden memurlar gönderilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti, memurların "dirayetli ve vukuflu" olmalarına özen göstermiş ve yerel güçleri de Hakkâri yönetimine dahil etmişse de sorunlar/çatışmalar son bulmamış, idârî bir boşluk meydana gelmiştir. Kürt beylerinin/mîrlerinin tasfiye edilmelerinin ardından ortaya çıkan bu idâri boşluk, seyyidler/şeyhler tarafından doldurulmaya başlanmıştır. Bu bağlamda, "19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri"nin idârî ve sosyal yapısı"na odaklanan çalışma, Osmanlı arşiv belgeleri ışığında Tanzimat sonrası merkezileşme politikalarının Hakkâri ve çevresine etkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. 19. yüzyılın ilk yarısında Hakkâri, tarih disiplini içerisinde şimdiye kadar bir bütün olarak incelenmemiş ve bu yönde bir boşluğun olduğu görülmüştür. Bu yöndeki boşluğu doldurmayı hedefleyen çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Hakkâri Emirliği'nin tarihçesi; ikinci bölümde Tanzimat Fermanı'nın Hakkâri ve çevresinde etkileri ve sonuçları; üçüncü bölümde ise Hakkâri'nin etnik, sosyal ve dini kimliğini oluşturan aşiretler/konfederasyonlar ele alınmıştır.

Hakkâri and its vicinity came under Ottoman rule in 1548, a while after Chaldiran War between Ottomans and Safavids. Hakkâri, took its place within Ottoman administrative structure as a "Hukumet (Government) Sanjak" under Van Eyaleti (Ottoman Provincial Administrative Unit). The rule of Hakkari and it vicinity given to one of the local mir families, the Shanboo (Şenbu) dynasty, via Van Beylerbeyi (Governor-General). The Shanboo dynasty ruled Hakkâri until the first half of the 19th century. From the beginning of the 19th century, centralization policies had begun to be applied in the far regions of the state and as a result of reaction of local mirs and bags (local landlords) to these policies some revolts took place in the region. Those insurgencies crushed by Ottoman State and centuries old Kurdish Emirates dissolved and their leaders (Mirs) send to exile. After the abolishment of Emirates, in 1847, a new legal identity, "Kurdistan Eyaleti" was formed in the region containing Diyarbakır, Cizre, Van and Hakkâri. Thus, Hakkâri region that were opposing to the implementation of the Tanzimat rules were included within the Tanzimat jurisdiction. In 1849, Nurullah Bey who was the last Mir of the Hakkâri living still in Hakkari, also send to exile and the same year "Hakkâri Eyaleti" established as an independent Eyalet. The region were populated by tribal and non-tribal Kurds and Nestorians. By the establishment of this Eyalet, the implementation of Tanzimat further expanded and for the first time Ottomans send civil servants of the central government to the Hakkâri. Ottomans were careful about qualities of these civil servants such as knowledge about region and to be skilful. Ottomans also included some local power holders to the administration of the Eyalet. But despite these efforts, the problems and clashes between local powers and central government authorities continued to exist. After the abolishment of Kurdish Emirates, local Seyyids and Sheikhs -who had limited power before- begun to rise and to fill local power gap. This work, titled "Administrative and Social Structure in Hakkâri in the First Half of the 19th Century" focuses on the reflections of centralization policies applied in Hakkâri and its vicinity after the declaration of Tanzimat Ferman (Edict). This work is consisting three chapters. In the first chapter the history of Hakkâri Emirate and its roots, in the second chapter the effects and results of Tanzimat Edict in and around Hakkâri and in the third chapter the tribes who constitutes the ethnic, religious and social identity of Hakkâri, had been analysed.