Veracêkerdena Gramerê Zazakî û Kurmancî: Dîyalekt, Alfabe û Fonetîk, Morfolojî

Abstract

Na xebata ke bi nameyê Veracêkerdena Gramerê Zazakî û Kurmancî: Dîyalekt, Alfabe, Fonetîk û Morfolojî ya ameya kerdiş, armanca aye, hetê tayn xûsusiyetanê bingeyînan ra veracêkerdena her di dîyalektan a. Na xebate, bi umûmî ya bedêlîyayîşê ziwanî û dîyalektê cîyayan, xusûsiyeten jî goreyê binya fenomenê ziwanî veracêkerdena dîalekta zazakî/dimilî û kurmancî ser o ameya amadekerdiş. Etîya de bi giranîye nê her di dîyalektî hetê veng, vate, viraştiş, bedêlîyayîş û rêzbiyayîşê vateyan, xusûsiyetê bingeyî yê gramerê ênan ameyê veracêkerdene. Wexto ke mesela ziwan û dîyalektê ziwanê kurdî bê, gerek kes bala xo bido alozîya termînolojîya der heqê na mesela zî. A yewine; seba ke termînolojî de yewbîyayene çinî ya, zaf cayan de hawayê cîya yê vate û mefhuman parantezî mîyan de ameyo nustiş. A didine zî; yew heta mefhumê sey kurd, kurmanc, kird, zaza, dimil, kirmanc; heta bîna zî termê sey kurdî, kurmancî, kirdkî, zazakî, dimilî û kurmanckî zaf rayan bi zanayîye yan zî nezanîya xelet yenê xebitnayîş. Na xebate de “kurd”, seba heme kom û komikê ke sey parçeyêk qewmê kurdan yenê qebulkerdiş ameyo vatiş; “kurdî” zî, mana heme dîyalektanê ke têkilîya ênan bi kurdî ra esta, ameya vatiş. Vateyê zazakî, dimilî, kirdkî û kirmanckî zî eynî mana de ameyê vatiş. Na xebate de, seba daşinasnayîş û îzehatê tayê xusûsiyetanê bingeyinan yê dîyalektê zazakî û kurmancî, tayê cayan de şopa raya (rêbaza) dîakronîk yanî merheleyê averşîyayîşê tarîxî de halê ziwanî; tayê cayan de zî raya senkronîk yanî halo mewcût de veracêkerdena waqiayandê ziwanî ameyê taqîbkerdiş. Na çarçewa de, prensîpê esasî yê dîsîplîna lenguîstîk û objektîfîya zanyarîye bîya rehberê na xebate û hetê teknîkê xebate ra zî seba ke bi hawayêko sîstematîk pêmendişîye û cîyayîya ênan bêro dîyarkerdene, yew bi yew fenomenê ziwanî, ameyê muqayesekerdene. Peynîya na xebate de, kes şêno vajo ke hem hetê xezîneya vateyan ra û hem zî hetê prensîbandê gramerî ra nêzdîyîya nê her di dîalektan ferqê ênan ra zaf vêşêr a. Eynî wext qisekerdoxê nê her di dîyalektan, wayîrê yew kultur û tarîxêkê ravîyartî û tesawirêkê hempar î.Ev xebata ku bi navê Hevberkirina Gramera Zazakî û Kurmancî: Dîyalekt, Alfabe, Fonetîk û Morfolojî hatiye kirin, armanca wê, ji aliyê hinek xûsusiyetên bingehîn ve hevberkirina her du dîyalektan e. Ev xebat, bi awayekî giştî li ser guherîna ziman û dîyalektên cûda, bi taybetî jî li ser bingeha hevberkirina fenomenên ziman, dîyalektên zazakî û kurmancî hatine rûberîhevkirin. Di vê çarçoveyê de bi giranî ev herdû dîyalekt ji aliyê deng, peyv, çêkirin û guherîn û rêzkirina peyvan, esasên rêzimanî û hwd. ve hatine rûberîhevkirin. Dema ku mijar ziman û dîyalektên zimanê kurdî be, gerek em bala xwe bidin alozîya termînolojîya derbarê vê mijarê jî. A yekemîn; ji ber ku di termînolojîyê de yekgirtinek nîn e, di gelek ciyan de awayê ciyawaz ê mefhuman di nav kevanekê de hatiye nivîsandin. A duyemîn; ji alîyekî ve mefhumên wekî kurd, kurmanc, kird, zaza, dimil, kirmanc; ji aliyê din ve jî mefhumên wekî kurdî, kurmancî, kirdkî, zazakî, dimilî, kirmanckî gelek caran bi zanîn yan jî bi nezanî xelet têne bi kar anîn. Di vê xebatê de “kurd”, ji bo hemû kom û komikên ku wek parçeyek ji qewmê kurd têne qebûlkirin hatiye bikaranîn; “kurdî” jî, di mana hemû dîalektên ku têkilîya wan bi kurdî re hene, hatiye bikaranîn. Peyvên wek zazakî, dimilî, kirdkî û kirmanckî jî di eynî manayê de hatine bikaranîn. Di vê xebatê de, ji bo danasîn û îzehata hinek xusûsiyetên bingehîn ên dîyalekta zazakî û kurmancî, di hinek ciyan de rêbaza dîakronîk yanî di merheleyên pêşketina dîrokî de rewşa ziman; di hinek ciyan de jî rêbaza senkronîk, yanî di rewşa heyî de hevberkirina waqiayên ziman hatiye şopandin. Di vê çarçoveyê de, prensîbên esasî yên dîsiplîna lenguîstîk û objektîvîya zanistî bûye rehberê vê xebatê û ji aliyê teknîkî ve jî, ji bo ku bi awayekî sîstematîk wekhevî û cûdahîya wan bête dîyarkirin, yek bi yek fenomenên ziman hatine hevberkirin. Di dawîya vê xebatê de, em dikarin bêjin ku hem ji alîyê xezîneya peyvan ve û hem ji alîyê prensîbên gramerî ve nêzîkayîya navbera van herdu dîyalektan, ji ferqa di navbera wan de zaf zêdetir e. Heman demî axaftvanên ev her du dîyalektan bi hev ra xwedîyê rabirdûyek kulturî, tarîxî û tesawirek hevpar in.Karşılaştırmalı Zazaca ve Kurmançca Grameri: Dialekt, Alfabe ve Fonetik, Morfoloji adıyla yapılan bu tez çalışması, Kürtçenin bu iki lehçesini temel yönleriyle karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Bu çalışma, genel olarak dil değişimi ve farklı dialektlerin ilişkilerini, özel olarak da Zazaca ve Kurmanca lehçelerinin dil olgularına dayalı karşılaştırması üzerine yapılmıştır. Bu çerçevede ağırlıklı olarak “kadim Kürtçe”nin bu iki diyalekti; ses, sözcük, sözcüklerin yapısı, değişimi, dizilişi vb. temel dilbilgisi kuralları açısında karşılaştırılmıştır. Mesele dil ve diyalektleri ya da “kadim Kürtçe” ve diyalektleri olunca, öncelikli olarak bu konudaki terminoloji karışıklığına dikkat çekmek gerekir. Birincisi; bu konuda terminolojik bir bütünlük olmadığı için, birçok yerde sözcük ve terimlerin farklı kullanım biçimleri parantez içinde belirtilmiştir. İkincisi; Kürt/Kürtçe, Kurmanc/ Kurmancca, Kırd/Kırdçe, Zaza/Zazaca, Dımıl/Dımılice, Kırmanc/Kırmancca mefhumları çoğu zaman bilerek ya da bilmeyerek yanlış kullanılmaktadır. Bu çalışmada “Kürt” mefhumu, tarihsel olarak Kürt kavminin bir parçası olarak değerlendirilen bütün kürdi dil grup ve toplulukları için kullanılmıştır; “Kürtçe” mefhumu da, Kürtçeyle ilişkili olan bütün kurdi diyalektleri anlatmak için kullanılmıştır. Ayrıca Zazaca, Dimilice, Kırdçe ve Kırmançca da aynı anlamlarda kullanılmıştır. Bu çalışmada, Zazaca ve Kurmançcanın karşılaştırılan bazı temel özelliklerinin izahatı ve tanımlanması için kimi yerlerde diakronik yönteme, yani tarihsel gelişim içerisinde dilin durumu; kimi yerlerde de senkronik yöntem izlenerek mevcut durumdaki dil olgularına dayalı karşılaştırma yapılmıştır. Bu çalışma yapılırken dilbilimin temel prensipleri ve bilimsel objektiflik rehber edinilmiş, bu çerçevede teknik olarak da benzerlik ve farklılıkların sistemli bir şekilde gösterilmesi için de dil olguları bire bir karşılaştırılmıştır. Sonuç olarak; diyebiliriz ki hem sözcük hazinesi ve yapısı, hem de büyük oranda dilbilgisel kurallar yönüyle Kürtçenin bu iki diyalekti arasındaki yakınlık, farklılıklarından çok daha fazladır. Aynı zamanda Zazaca ve Kurmançca konuşan bu dil toplulukları ortak bir kültürel geçmiş, tarih ve tasavvuru da paylaşmaktadırlar.This dissertation named A Comparative Grammar of Zazaki and Kurmanci: Dialect, Alphabet, Phonetic and Morphology (Veracêkerdena Gramerê Zazakî û Kurmancî: Dîyalekt, Alfabe, Fonetîka û Morfolojî) does not aim to teach language though it could be helpful in teaching. This study is generally related to changes in the language and appearance of new dialects; it is specifically related to comparison of Zazaki and Kurmanci dialects of Kurdish language on the basis of language facts. In this context, a comparison has been made between the two dialects of the "ancient Kurdish", Zazaki and Kurmanci, in terms of basic grammatical rules such as phonetics, morphology, word structure, changes in the words, syntax etc. As far as language and its dialects, in other words "ancient Kurdish" and its dialects are concerned, one should draw attention to the terminological disunity. Firstly, different ways of using words and terms have been showed in parenthesis, as there is no terminological unity. Secondly, either intentionally or unintentionally, there has been misuse of terms, such as Kurd/Kurdish, Kurmanc/Kurmanci, Kird/Kirdkî, Zaza/Zazaki, Dimil/Dimilî, Kirmanc/Kirmancki. In this study, "Kurd", as a term, has been used for all Kurdish language groups and communities considered historically as parts of Kurdish people; and "Kurdish", as all dialects related Kurdish. Sometimes synchronic, sometimes diachronic and descriptive methods have been applied in this dissertation for explaining and describing some basic characteristics of Zazaki and Kurmanci dialects in comparing them. Fundamental principles of linguistics and scientific objectivity have been guided; in this framework, language facts have been compared in detail in order to show systematically, also technical similarities and differences of the two dialects. Consequently, in accordance with the results reached in this study which is based on the comparison of language facts, we could state that similarities between these dialects of the Kurdish, both in terms of vocabulary, syntax and substantially grammatical rules, surpasses overwhelmingly their differences. Zazaki and Kurmanci-speaking language communities share a common history and cultural background and have a common conception.