MEHELÎ Û KIRMANCKÎYA ÎNAN

Abstract

Mîyanê lehçeyanê kurdkî de tewr erey kirmanckî (zazakî) ameya nuştiş. Tesîrê nê ereykewtişî hem edebîyatî ser o hem zî ziwanî ser o virazîya. Standardîzasyonê ziwanî erey kewt coka xebatanê ziwannasî, ferhengnasî û fekan de zaf kêmaneyî estê û nê xebatî seserra vîst û yewine de xebatkerdoxanê xo pawenê. Nê ereykewtiş û kêmaneyan xebatanê akademîkan ser o zî tesîr kerd. Bêguman akademî de ereykewtişê kirmanckî girêdayeyê polîtîkayanê înkarkerdiş û asîmîlasyonî bi. Nê serranê peyênan de çend unîversîteyan berê xo kurdkî rê akerd. Dimayê nê akerdişî, kirmanckî zî cayê xo mîyanê akademî de girewt. Seba ke kirmanckî hema newe-newe akademî de cayê xo girewto zaf xebatan rê îhtîyacîya ma esta. Hema zî zaf fekanê kirmanckî ser o xebatî nêbîyê û nê fekî "nimite" mendê. Ma na xebata xo fekêkê kirmanckî yê "nimite"yî ser o kerde. Yanî fekê kirmancanê ke mabênê qezaya Çinarî ya Dîyarbekirî û qezaya Dêrike ya Mêrdînî de yê ser o, bi vatişêko bîn fekê kirmancanê derûdorê Qerejdaxî ser o. Nê kirmancî, derûdorê xo de bi nameyê eşîra xo "mehelî" yenê şinasnayîş. Heta nika eşîra înan û ziwanê înan ser o xebatî nêameyê kerdiş û hayîya zaf kesan nê kirmancan ra çin a. Seba ke mehelî mabênê mintiqayanê kurmancan de yê û ê û kurmancî yewbînî reyde zewijîyenê, merdimî û embazî kenê lehçeya înan roje bi roje hîna zaf binê tesîrê kurmanckî de manena.Hetêk ra zî hem kirmanckî hemkurmanckî zaf leze tirkî ver de apey şinê. Ma na xebata xo de hem eşîra mehelîyan daye naskerdiş hem zî ziwanê înan ser o vindetê û ziwanê înan ra çend tekstî pêşkêş kerdê.

Kürtçenin lehçeleri arasında en geç Kırmancki (Zazaki) yazılmıştır. Bu gecikme etkisini hem dil üzerinde hem de edebiyat üzerinde gösterdi. Dilin standardizasyonu gecikti bu yüzden dilbilim, sözlükbilim ve ağız farklılıkları sahalarında çok fazla eksiklikler bulunmaktadır ve bu çalışmalar yirmi birinci yüzyılda hâlâ araştırmacılarını beklemektedir. Bu gecikme ve eksiklikler akademik çalışmaları da etkiledi. Şüphesiz kırmanckinin akademideki gecikmesi inkar ve asimilasyon politikalarının bir sonucuydu. Son yıllarda birkaç üniversite kapılarını Kürtçeye açtı. Bunun ardından Kırmancki de akademide kendine bir yer buldu. Kırmancki akademide daha yeni-yeni kendine bir yer bulduğundan birçok çalışmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Hâlâ Kırmanckinin birçok ağzı üzerine çalışmalar yapılmamıştır ve bu ağızlar "saklı" kalmıştır. Biz bu çalışmamızı kırmanckinin "saklı" kalmış bir ağzı üzerine yaptık. Yani Diyarbakır'ın Çınar ilçesi ve Mardin'in Derik ilçesi arasında kalan Kırmancların ağızları üzerine, başka bir deyişle Karacadağ yöresindeki Kırmancların ağzı üzerine yaptık. Bu kırmanclar çevrelerinde aşiretlerinin adı olan "Meheli" adı ile tanınmaktadırlar. Ġimdiye kadar bunların aşiretleri ve dilleri üzerine çalışmalar yapılmamıştır ve bu Kırmanclar birçok kişi tarafından bilinmemektedirler.Meheliler kurmancların bölgelerinde yaşadıklarından ve onlarla kurmanclar arasında evlilik, akrabalık, arkadaşlık ilişkileri kurulduğundan, lehçeleri günbegün daha çok Kurmancinin etkisinde kalmaktadır. Öte yandan hem Kırmanckî hem de Kurmanci büyük bir hızla Türkçe karşısında gerilemektedir. Biz bu çalışmamızda hem meheli aşiretini tanıtmak hem de dilleri üzerinde durmak istedik, ayrıca dillerinden birkaç tekst de sunmak istedik.