BEHSÊ TIRKKERDIŞÊ KURDAN DE MERKEZÊK: ENSTÎTUYÊ CIGERAYÎŞÊ KULTURÊ TIRK

Abstract

Armancê na xebate; babetê asîmîlasyon/tirkkerdişê yê cematê Kurdan de mîsyon û pratîkanê enstîtuya ke bi nameyê TKAE a ke badê Darbeyê leşkerî yê 27 Gulane 1961 de awan bîya sero vindertiş o. Na xebate de derheqê kultur, ziwan û cematê Kurdan de vindertiş û hilberkerdişê zanayîşî yê na enstîtuye û metodî ke na enstîtuye teqîb kerdê do analîz bibê. Gelek faktorî ke nuştişê na xebate rê çime bîyê ra behskerdiş mûmkûn bo zî, motîvasyono bingeyên, na enstîtuye bi xetanê pêroyî, 1960an ra hetanî orteyê 1990an bi nîzam û bi ruhê dewrî ra paralel mîyanê faalîyetanê yê derheqê tirkkerdişê Kurdan de û derheqê Kurdan de hilberkerdişê zanayîşî de ca gena û sereyê merkezanê ke hilberê zanayîşî kenê de yena. Armancê bingeyên yê na xebate, binê mahîyetê na enstîtuye de analîzkerdişê ê materyalî ke derheqê Kurdan de wareyanê ziwan, nasname û tarîxî de çap bîyê yo. Na enstîtuye ke, derheqê tirkkerdişê Kurdan de awanbîyayîşê komare ra nate 1960an ra hetanî nîmeyê 1990an sey polîtîkayê dewlete çimeyo ke tewr zaf kîtabî çap kerdê ya û kovara ke binê mahîyetê na enstîtuye de ya û bi nameyê Kulturê Tirk a ke rêyna na mesele de tewr zaf meqaleyî çap kerdê. Na enstîtuye, ê zanayîşî ke derheqê Kurdan de hilber bîyê û polîtîkayanê dewlete ke nê zanayîşî eksê înan kenê, meselayê Kurd de cayêko krîtîk de yê. Herçiqas no problem, bi îtîbarê cayo ke mîyanê ciwîyayîşê sîyasî yê Tirkîya de girewto cayo ke no qas mûhîm bigiro zî, kêmbîyayîşê xebatanê ke serê na mesela de yê, sey faktorî ke xebatê ma mûhîm kenê ra yew vêjîyenê plana verên. Bi na xebate, prosesê 1960an ra hetanî orteyê 1990an de, Tirkîya de xebatîyayîşê na enstîtuya ke babetê Kurdan de rolo kilîtî gena, hetê çînbîyayîşê yan zî taybîyayîşê xebatan ra prosesê nuştişê na xebate de tay dezavantajî zî bi xo de ardê. Prosesê nuştişê na xebate de, teverê analîzê ê materyalî ke hetê na enstîtuye ra vêjîyayê de, derheqê awanîyo dezgeyî û usulanê xebetîyayîşanê hususîyan de cehdî ke hetê ma ra bîyê, hetê mûdûr û endamanê îdareyî ra bê cewab mendê. Ney ra muqabîl, coka xebatê ma hîna zaf serê dokûmantasyonî ra Şîya û ê neşrîyatî ke derheqê babetê na xebate de yê ma rasayê ci, nîsbeten ma nê dezavantajan ra xelesîyayê. Xebatê ma, despêk, hîrê qismê esasî, netîce, çimeyî û îlaweyan ra yena meydan. Qismo yewin de seba dayîşê planê peyên yê mefhumê tirkkerdişî, seyprosesanê meydanvejîyayîşê Netew-Dewlete ya Moderne, înşakerdişê netewe yê Netew- Dewlete, dezgeyanê yê hilberkerdişê zanayîşî û tekîlîyanê ke bêynateyê Kurdan û îdareyê Osmanîyan de yê, ameyê xebetîyayîş. Qismo diyin yê xebatê ma de, serê Şertan ke TKAE ke babetê xebatê ma ya ardê meydan amêyo vindertiş. Babetanê Raporê Kurdan yê 27 Gulane ke bade Darbeyo leşkerî yê 27 Gulane ameyo nuştiş û netîceyê nê raporî de enstîtuya ke amêya meydan, weşananê enstîtuye û hilberkaranê zanayîşî ca girewto. Qismo hîrêyin û peyên de zî, ê xebatî ke wareyanê ziwan, nasname û tarîxî de yê ke na enstîtuye nê wareyan de seba tirkkerdişê Kurdan xebetîyaya ameyê girewtiş.Bu çalışmanın amacı; 27 Mayıs Askeri Darbesi‟nden sonra 1961‟de kurulan Türk Kültürünü araştırma Enstitüsü‟nün Kürt toplumunun asimilasyon/türkleştirme konusunda üstlendiği misyona odaklanma ve bu konudaki pratiklerini ele almaktır. Bu çalışmada bu enstitünün Kürt toplumu, Kürt kültürü ve Kürt dili ile ilgili tutumu ve bilgi üretimi konusunda izlediği yöntemler analiz edilecektir. Bu çalışmanın yazılmasına kaynak olan birçok faktörden söz etmek mümkünse de, esas motivasyonun, bu enstitünün genel hatlarıyla 1960‟lardan 1990‟ların ortalarına kadar düzenli bir Şekilde dönemin politik ruhuna uygun olarak Kürtlerle ilgili türkleştirme faaliyetlerinin ve bilgi üretim merkezlerinin başında yer alması gelmektedir. Enstitü bünyesinde Kürtlerle ilgili dil, kimlik ve tarih alanlarında basılan materyallerin analizi, bu çalışmanın temel hedefidir. Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren bir devlet politikası olarak Kürtlerin türkleştirilmesiyle ilgili 1960-1995‟e kadar en çok kitap yayımı yapan ve bünyesinde kurulan Türk Kültürü dergisinde de yine bu konuyla ilgili en çok makaleye yer veren bu enstitü Türkiye‟deki Kürt toplumuyla ilgili üretilen bilgiler ve bu bilgilerin yansıttığı devlet politikaları, Kürt sorunu noktasında kritik bir konumdadır. Her ne kadar bu sorun, Türkiye siyasi hayatında kapladığı yer itibarıyla bu kadar önemli bir yer tutsa da, konu üzerine yapılan çalışmaların azlığı, çalışmamızı önemli kılan faktörlerden biri olarak ön plana çıkmaktadır. Bu çalışmayla birlikte 1960‟lardan 1990‟ların ortasına kadarki süreçte Türkiye‟de Kürtler konusunda kilit rol oynayan bu enstitüyü çalışmak, daha önce konuyla ilgili çalışmaların olmaması yahut az olması bakımından çalışmanın yazılması sürecinde birtakım dezavantajları da beraberinde getirmiştir. Bu çalışmanın yazılması sürecinde, enstitü bünyesinde yayınlanan materyallerin analizi dışında, enstitünün kendi kurumsal yapısı ve işleyişi hakkında daha özel konularda bilgi alma çabalarımız, enstitünün müdürü ve bazı yönetim kurulu üyeleri tarafından karşılıksız bırakılmıştır. Buna mukabil, çalışmamız daha çok dokümantasyon analizi merkezli olduğu için ve Enstitünün çalışmanın konusuyla ilgili tüm neşriyatına ulaştığımız için bu dezavantajlardan nispeten kurtulduk. Çalışmamız giriş, üç ana bölüm, sonuç, kaynakça ve eklerden meydana gelmektedir. Birinci bölümde türkleştirme mefhumunun arka planını vermek için Modern Ulus-Devletlerin meydana gelme süreçlerini, Ulus-Devletin kendi ulusunu yaratması, bilgi üretim kurumları ve Cumhuriyet öncesi Kürtler ile Osmanlı idaresi arasındaki ilişkiler gibi konular işlenmiştir. Çalışmamızın ikinci bölümünde, çalışmamıza konu olan Türk Kültürünü araştırma Enstitüsü‟nü meydana getiren Şartları değerlendirdik. 27 Mayıs Askeri Darbesi sonrası yazılan 27 Mayıs Kürt Raporu ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan enstitü, enstitünün yayınları ve bilgi üreticileri konuları yer almıştır. Üçüncü ve son bölümde ise enstitü ile Kürtler arasındaki ilişki, enstitünün Kürtleri türkleştirmeye çalıştıkları alanlardan olan dil, kimlik ve tarih alanlarındaki çalışmaları işlenmiştir.