DÎWANA HEYDERÎ (ŞÊX MIHEMED EMÎNÊ HEYDERÎ) -METN Û VEKOLÎN-

Abstract

Şêx Mihemed Emînê Heyderî (1927-2003) helbestvanekî edebiyata Kurdî ya klasîk e ku di serdema nûjen de jîyaye û berhemên xwe ji her alî ve bi referansên edebiyata klasîk xemilandiye. Heyderî li gundê Kelehê yê bi ser Nisêbîna Mêrdînê hatiye dinyayê. Piştî pêvajoyek dûr û dirêj ya xwendin, ilm û tesewifê bûye muderîs, alim mutesewif û edîbek girîng ê serdema xwe. Her wekî di qada dînî û tesewifî de berhem nivîsîne di qada edebî de jî dîwanek pêşkêşî edebiyata Kurdî ya klasîk kiriye. Dîwana wî hem ji alîyê ruxsarî hem jî ji alîyê naverokî ve li ser esasên edebiyata klasîk kemilîye. Di hemû helbestên xwe de kêşa erûzê bi serkeftî tetbîq kiriye û di 39 helbestan de rîtm û mûsîqîya helbestên xwe bi serwaya navekî derxistiye lûtkeyê. Bi 12 teşeyên nezmê (qesîde, xezel, mustezad, qit‘e û helbestên musemmet) û heşt cureyên edebî (tewhîd, munacat, ne‘et, medhiye, mersiye, hîcwiye, pendname, xezela tekyayê) helbest nivîsîne ku ev jî dewlemendîya alîyê derekî û naverokî ya dîwana wî nîşan didin. Ziman, şêwaz û vegotina dîwanê dewlemend û herîkbar e. Heyderîyê ku bi çar zimanan dizanîbû 82 hellbest bi Kurdî, sisê bi Erebî, didu jî bi Tirkî bi tevahî 87 helbest nivîsîne. Her weha du mulemme‘ên ku ji zimanên Erebî, Farisî, Kurdî û Tirkî pêk tên nivîsîne. Heyderî, di bin tesîra helbestvanên klasîk, Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Melayê Bateyî û Şêx Evdirehmanê Aqtepî de mabe jî di dîwana xwe de resenîtîyek bi dest xistiye. Bi rêjeyeke zêde hunerên edebî bi kar anîne ku ji alîyê estetîk û hunera edebî ve dîwaneke ku di asteke bilind de ye derxistiye holê. Xebata me ji destpêk û sê beşên sereke pêk tê. Di destpêkê de em li ser serdema helbestvan, bûyer û rewşên dîrokî yên ku tesîr li ser jîyan û berhemên wî kirine û di beşa yekem de li ser jîyan, berhem û kesayetîya edebî ya helbestvan rawestiyan. Di beşa duyem de me ji gelek alîyan ve vekolîna dîwanê kir û di beşa sêyem de jî me metna rexneyî ya dîwanê saz kir.Modern dönemde yaşamış, klasik Kürt şairlerinden olan Şêx Mihemed Emînê Heyderî (1927-2003), klasik geleneği kendine şiar edinmiş ve eserlerinde pratiğe geçirmiş bir şairdir. Mardin’in Nusaybin ilçesine bağlı Kalecik Köyünde dünyaya gelen şair, uzunca bir eğitim, ilim ve tasavvuf sürecinden sonra müderris, âlim ve mutasavvıf kişiliğiyle kendi döneminin önemli şahsiyetlerinden biri haline gelmiştir. Dinî-tasavvufî eserleri yanında edebî alanda önemli bir yer tutan divanını da Klasik Kürt Edebiyatına sunmuştur. Divanını, içerik ve şekil bakımından her yönüyle klasik referanslarla şekillendirmiştir. Bütün şiirlerini aruz vezniyle yazmış, kafiye, redif ve diğer ahenk unsurlarıyla zenginleştirmiş, 39 şiirinde kullandığı iç kafiyeyle de ahenk ve ritimde şiirlerindeki zirveyi bulmuştur. Divanındaki 12 nâzım biçimi ve 8 nâzım türüyle divan geleneğinin bir başka önemli yansımasını ortaya koymuştur. Divanı, dil ve anlatım yönünden akıcı ve zengin bir üsluba sahiptir. Arapça, Farsça, Kürtçe ve Türkçe dillerini bilen şair, 82 Kürtçe, üç Arapça, iki tane de Türkçe, olmak üzere toplamda 87 şiir yazmıştır. Biri dört dilli diğeri üç dilli olmak üzere iki mülemması da bulunmaktadır. Edebî yönden Melayê Cizîrî, Ehmedê Xanî, Melayê Bateyî ve Şêx Evdirehmanê Aqtepî gibi klasik Kürt şairlerin etkisinde kalmışsa da, divanında özgünlüğü yakalamış ve kendi edebî yolunu çizmiştir. Edebî zevk ve estetik açısından başarılı olan divanında birçok edebî sanat kullanması, divanını edebî zenginlik açısından daha da ötelere taşımıştır. Tez çalışmamız giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında şairin edebî kişiliğini, eserlerini ve yaşadığı dönemi etkileyen önemli tarihî olaylar üzerinde, birinci bölümde ise şairin hayatı, eserleri ve edebî kişiliği üzerinde durduk. İkinci bölümde birçok açıdan divanın incelemesini yaptıktan sonra üçüncü bölümde divanın tenkitli metnini verdik.