DI HELBESTA CEGERXWÎN DE RENGVEDANÊN TÊKILIYÊN ÎQTÎDARÎ

Abstract

Di vê tezê de “têkiliyên îqtîdarî” yên di helbestên Cegerxwîn de ku weke yek ji helbestvanên herî mezin ê edebiyata kurdî yê sedsala bîstan tê zanîn, hatine şîrovekirin. Cegerxwîn ji ber xisûsiyetên dewra ku tê de jiyaye bûye şahidê gelek bûyerên civakî, exlaqî, aborî, siyasî ku Şerê Cihanê yê Yekemîn, Şoreşa Oktobirê ya li Rûsyayê, serhildana Şêx Seîd, dagirkirina Frensayê ya Sûrî, Şerê Cihanê yê Duyemîn, avabûn û hilweşîna Komara Kurdistanê li Îranê, Şoreşa 58an li Iraqê ji bûyerên girîng in ku bi awayekî xurt tesîr li feraset û paşxaneya nivîsîna helbesta wî kirine û sînorên teorîk yê helbesta wî diyar kirine. Ji van bûyerên jor, hemûyan çi rasterast çi nerasterast tesîr li kurdan kirine û şikestin û serûbinbûnên civakî yên mezin pêk anîne. Ji ber ku Cegerxwîn jî ev şikestinên mezin di xwe de jiyane û helbesta wî ji vê atmosferê zaye; şer, bê statubûna kurdan, bêrîkirina dewrên biaram, xwestina netewe- dewletê hwd. mohra xwe li helbesta wî xistine û bi awayekî xurt hêma, fikr û têgehên têkildarî “îqtîdarê” tê de peyda bûne ku di vê xebatê de ev hemû di çerçoweya “têkiliyên îqtîdarî” de hatine ravekirin. Gotina “têkiliyên îqtîdarî”, di tezê de ne hew di wateyekê de ku dikare bi têkiliyên “dewlet”, “rêvebirî” û hwd. bê referekirin, lê di wateyeke berfirehtir de hatiye bikaranîn ku hem hemû rengvedanên îqtîdarên makro yên mîna dewletê hem jî di wateya hemû têkiliyên ku rengvedana têkiliyên dora navend û jêderkên îqtîdarê pêk tên, hatiye bikaranîn. Lewre di vê tezê de hatiye dîtin ku rewş, têkiliyên ku têkildarî îqtîdarê ne, rengvedana xwe daye gelek helbestan. Di tezê de, di çerçoweya edebiyata neteweyî û îqtîdar, reddiyeya îqtîdarê, mîmarî û îqtîdar, dînitî û îqtîdar, zanîn û îqtîdar û raweya fermanî û îqtîdar de, şopên van têkiliyên îqtîdarî hatine tespîtkirin û ev weke rengvedana têkiliyên îqtîdarî hatine ravekerin û bi tehlîlên psîko-sosyolojîk û bi perspektîfek projeksiyonî ku perpektîfeke xwîner-navendî ye, şîrove hatine kirin.

Bu tezde yirminci yüzyıl Kürt Edebiyatının en büyük şairlerinden biri olarak bilinen Cegerxwin’in şiirindeki “iktidari ilişkiler”in yansımaları yorumlanmıştır. Cegerxwin, yaşadığı dönem itibari ile birçok önemli toplumsal, ahlaki, ekonomik ve siyasi olaya şahitlik etmiştir. Birinci Dünya Savaşı, Rusya’daki Ekim Devrimi, Şêx Said İsyanı, Fransa’nın Suriye İşgali, İkinci Dünya Savaşı, İran’da Mehabad Kürt Cumhuriyeti’nin kuruluşu ve yıkılışı ve Iraktaki 1958 devrimi bunlar arasındadır. Bunlar onun şiirinin arkaplan ve ferasetini güçlü bir şekilde etkilemiş ve şiirinin teorik sınırlarını belirlemiştir. Yukarıda sıralanan olayların hepsi, dolaylı yada dolaysız bir şekilde Kürtleri etkilemiş ve kırılmalar, alt üst oluşlar gerçekleştirmiştir. Cegerxwin’ın bu büyük kırılmalardan etkilenmiş olması ve şiirinin savaş, Kürtlerin statüsüzlüğü, ulus-devlet istemi, geçmiş dönemlere özlem gibi süreçler yaşamış olması “iktidari ilişkiler” olarak değerlendirilebilecek birçok imge, fikir ve kavramın kullanılmasına yol açmış ve tüm bunlar “iktidari ilişkilerin yansımaları” olarak ele alınmıştır. Tezde “iktidari ilişkiler” söylemi sadece “devlet”, “yönetim” gibi kavramların refere ettiği ilişkiler olarak değil, daha geniş bir anlamda kullanılmış bu söylem hem devlet gibi makro bir iktidarın hem de bu iktidarın merkezi ve kaynağı etrafında gerçekleşen tüm ilişkilerin çeşitli yansımaları anlamında kullanılmıştır. Dolayısıyla bu tezde iktidari ilişkilerin birçok şiire yansımasının olduğu tespit edilmiştir. Tezde ulusal edebiyat ve iktidar, iktidar ve reddiye, mimari ve iktidar, delilik ve iktidar, bilgi ve iktidar, emir kipi ve iktidar gibi açılardan iktidari ilişkilerin şiirdeki yansımalarının izleri tespit edilmiş ve bunlar iktidari ilişkilerin yansımaları olarak ele alınarak, psiko-sosyolojik tahliller, okuyucu merkezli projeksiyon yöntemiyle analiz edilmiş ve yorumlanmıştır.