DÎWANA MELA EHMEDÊ HEYDERÎ (METN Û LÊKOLÎN)

Abstract

Mela Ehmedê Heyderî, di çaryeka dawîn a sedsala XIXan û nîvê yekemîn ê sedsala XXan de jiyaye. Di van salan de edebiyata klasîk a kurdî êdî hêdî hêdî serencama xwe biriye serî. Di vê qonaxê de Heyderî, bi nûnertiyeke serkeftî ve bûye yek ji xeleka dawîn a edebiyata kurdî ya klasîk. Ev xebata me ya bi navê Dîwana Mela Ehmedê Heyderî; Metn û Lêkolîn, ji destpêkek û çar beşan pêk hatiye. Di beşa yekemîn de em bi dûr û dirêjî li ser jiyana wî û bi kurtî jî li ser berhemên wî yên xeynî dîwanê sekinîne. Di beşa duyemîn de jî em li ser kesayetiya wî ya edebî û taybetiyên zimanê dîwanê sekinîne. Herwiha, di beşa sisêyan de jî dîwan, ji aliyê şiklî ve hatiye veçirîn. Beşa çaran jî, ji metnê bitenkîd ê dîwanê yê ku bi berawirdkirina sê nusxeyan derketiye holê, pêk hatiye. Di tîpguhezandina metnê dîwanê de, şûna tîpên erebî yên ku di elifbêya kurdî de cî nagrin, tîpên transkirîpsiyonê yên navneteweyî hatine bikaranîn. Dîsan, bo cûdahiyên fonetîkî yên di navbera nusxeyan de, ji bo yekîtiya zimên û metnekî têkûz, formekî hevpar hatiye bikaranîn. Dîwana Heyderî ya ku dîwaneke muretteb e, ji her aliyan ve gelek bihêz hatiye vehonandin. Herfên qafiyeya helbestan anegorî rêza elifbêyê hatine danîn. Erûz, bi awayekî serkeftî hatiye tetbîq kirin. Helbestên ku di seranserê dîwanê de cî girtine bi 15 qalibên jihev cûda yên 6 behrên erûzê ve hatine nivîsîn. Digel vê, dîwan ji aliyê cureyên nezmê ve jî dewlemend e û di dîwanê de bi tevahî 10 cureyên nezmê cî girtine. Herwiha, 3 cure qafiye hatine bikaranîn; mucerred, muqeyyed û murdef. Ji redîfên 60 helbestan 40 heb bi kurdî, 15 heb bi erebî û 5 heb jî bi farisî hatine nivîsîn. Di rêstina helbestan de rewanî û zimanekî vekirî hatiye tercih kirin. Di dîwanê de digel bêjeyên erebî û farisî, peyvên tirkî jî gelek hatine bikaranîn. Di bêjeyên farisî yên ku di dîwanê de hatine bikaranîn de, bêtir bêjeyên ku nêzikî kurdî an jî yên ku bi kurdî re hevpar in, hatine tercih kirin. Li seranserê dîwanê temaya ku derketiye pêş, hîcret û bêkesî ye. Hema hema di hemû helbestan de şîkayet ji tenahî û bêkesiyê hatiye kirin. Çekên klasîk ên ku di şerên serdemên berê de hatine bikaranîn, di helbesta klasîk de herwekî nêrîn û awirên tûj ên dilberê hatine qebûl kirin. Anku, şaîran amûrên şer ên mîna tîr, sertîr, rimil, şûr û hwd. şibandine nêrîn, awir û bijangên dilberan. Lê belê, dema ku mirov bala xwe dide Dîwana Heyderî, mirov dibîne ku digel van çekên klasîk, çekên modern jî li van mezmûnan hatiye zêde kirin û bi vê rêyê ve kompozîsyoneke nû hatiye ava kirin. Di nava kesayetên şaîr ên ku li ser Heyderî herî zêde tesîr ava kirine, herdu otorîteyên edebiyata kurdî ya klasîk; Melayê Cizîrî û Ehmedê Xanî ne. Tesîra Mela û Xanî him di Dîwana Heyderî de û him jî di Munacata Heyderî de bi zelalî xwe daye xuyan kirin. Di dîwanê de bo Melayê Cizîrî, rengdêra “Xoceyê Şehrê Cizîrê” hatiye bikaranîn. Dîsa, di helbesta 37an de navê “Mem û Zîn”ê û di helbesta 107an de jî tenê navê “Mem”î derbas bûne. Di Munacata Heyderî de bo Xanî, “Ehmed Efendiyê Xanî” hatiye bikaranîn. Lê belê, di tu derê dîwanê de qet em rastî navê Feqiyê Teyran nehatine.Mela Ehmedê Heyderî, XIX. yüzyılın son çeyreği ile XX. yüzyılın ilk yarısında yaşamıştır. Bu yıllarda, Klasik Kürt Edebiyatı, yavaş yavaş serencamını noktalamıştır. Bu dönemde Heyderî, başarılı bir temsiliyet ile Klasik Kürt Edebiyatı’nın son halkalarından birisi olmuştur. Mela Ehmedê Heyderî Divanı ve İncelenmesi adlı bu çalışmamız, bir giriş ile dört bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde, ayrıntılı bir şekilde hayatı üzerinde durularak eserleri tanıtılmıştır. İkinci bölümde, edebi kişiliği ve divanının dilsel özellikleri üzerinde durulmuştur. Üçüncü bölümde, divan, şekil bakımından etraflıca incelenmiştir. Dördüncü bölümde ise, farklı üç nüshanın karşılaştırılmasından oluşan, divanın tenkitli metni yer almıştır. Divan metninin transkripsiyonunda, kürt alfabesinde karşılığı olmayan arap harfleri için, klasik metinlerin neşrinde kullanılangelen uluslararası transkripsiyon harfleri kullanılmıştır. Yine, dil birliği ve güçlü bir metin için nüshalar arasındaki fonetik farklar, ortak bir forma kavuşturulmuştur. Muretteb bir divan olan Heyderi Divanı, her yönüyle güçlü bir şekilde ortaya konulmuştur. Kafiye harfleri alfabetik sıraya göre dizilmiştir. Şiirlerde aruz vezni başarılı bir şekide tatbik edilmiştir. Divanda yer alan bütün şiirler aruzun 6 bahrinin farlı 15 kalıbıyla yazılmışlardır. Bununla birlikte, divan, nazım şekilleri bakımından da zengin olup, divanın bütününde toplamda farklı 10 nazım şekli yer almıştır. Mucerred, mukayyed ve murdef olmak üzere divanda 3 çeşit kafiye kullanılmıştır ve 60 şiirden 40’nın redifi kürtçe, 15’inin arapça ve 5’inin de farsçadır. Şiirlerin inşasında, akıcılığın yanında açık bir dilin kullanımasına da dikkat edilmiştir. Divanda Arapça ve Farsça kelimelerin yanısıra, yoğun bir şekilde Türkçe kelimelerin de kullanıldığı görülmüştür. Farsça kelimeleri kullanmada, daha çok Kürtçe’ye yakın hatta, Kürtçe ile ortak kelimelerin tercih edildiği sonucuna varılmıştır. Divanın bütününde öne çıkan tema göç, ayrılık ve yalnızlıktır. Hemen hemen bütün şiirlerde yalnızlıktan ve kimsesizlikten şikayet edilmiştir. Klasik Şiirde, geçmiş dönem savaşlarında kullanılan klasik savaş aletleri, sevgilinin ‘keskin yan bakış’ları gibi kabul görmüştür. Yani, şairler kılıç, mızrak, ok, okun sivri çelik ucu vb. savaş aletlerini sevgilinin kirpi, gamze ve yan bakışlarına benzetmişlerdir. Fakat Heyderi Divanına bakıldığında, zikredilen bu klasik savaş aletlerinin yanı sıra modern savaş aletlerinin de bu mazmunlara eklenmesi suretiyle yeni bir kompozisyonun yaratıldığı görülmüştür. Heyderiyi en çok etkileyen şair şahsiyetler arasında, klasik kürt edebiyatının iki otoritesi Melayê Cizîrî ve Ehmedê Xanî olduğu görülmüştür. Melayê Cizîrî ve Ehmedê Xanî’in tesiri, hem Heyderi Divanı’nında hem de Heyderi Munacatı’nda açık bir şekilde fark edilmiştir. Divanda, Melayê Cizîrî için “Cizre Şehrinin Hocası” sıfatı kullanılmıştır. Yine, divanın 37. şiirinde “Mem ve Zin”in, 107. Şiirde ise yalnızca “Mem”in ismi geçmiştir. Heyderi Munacatı’nda Ehmedê Xanî için “Ahmed Xani Efendi” tabiri kullanılmıştır. Fakat divanın hiçbir yerinde Feqiyê Teyran’in ismine rastlanılmamıştır.