FOLKLORÊ KIRMANCAN (ZAZAYAN / KIRDAN / DIMILÎYAN) SER O CIGÊRAYÎŞÊ

Abstract

Bu çalışma ile farklı lehçeler konuşan Kürt toplumsal yapılarından biri olan Kırmancların (Zazalar/Kırdlar/Dımıliler) yaşamını yansıtan bazı folklorik ögelerin araştırılması ve yazılı hale getirilmesi amaçlanmıştır. Folklor, kapsamı bakımından oldukça geniş bir alanı içine almaktadır. Bu kadar geniş kapsamlı bir konunun bu kadar geniş bir coğrafyada çalışılması elbette bir yüksek lisans tezini aşar. Bu nedenle çalışma sadece üç ayrı alanı kapsayacak şekilde yapılmıştır. Alan seçimi yapılırken, çevrelerinin ortak özelliklerini taşıyan yerler olmasına özen gösterilmiştir. Bundan hareketle, araştırma alanı olarak Kırmancların yoğun olarak yaşadıkları bölgenin kuzeyinde Dersim-Mameki, orta bölümde Diyarbakır-Lice, Güneyde ise Urfa- Siverek seçilmiştir. Bu yerlerde yaşayan ve Kırmancca konuşan Kürtler hem konuşulan şive bakımından hem de dini inanç (mezhep) bakımından birbirinden farklıdırlar. Ayrıca her üç bölgede yaşayan Kırmanclar, kendilerini ve dillerini farklı adlandırmaktadırlar. Araştırma sahasına, belli kriterler göz önüne alınarak karar verildikten sonra görüşülecek kişiler belirlenmiştir. Araştırma yöntemi, ağırlıklı olarak, sahada yüz yüze görüşme şeklinde olmuştur. Sahaya çıkmadan önce, folklor araştırmaları için gerekli yaklaşık 300 soru hazırlanmış, önceden belirlenen, yaşça ileri ve yöre kültürüne hâkim, kültürü hala yaşayan, dile hâkim, yani asimilasyondan en az etkilenen kişilere sorulmuş ve anlatımlar kaydedilmiş, sonra da kayıtlar dinlenerek yazılı hale getirilmiştir. Yüz yüze görüşmenin yanı sıra araştırma yöntemi olarak kaynak taraması da yapılarak ilgili kaynaklardan yararlanılmıştır. Bu çalışma, giriş bölümü dışında altı bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, araştırmanın kapsamı ve çerçevesi çizilmiş, metodu hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, folklorun tanımı ve mahiyeti, dünyada folklor çalışmaları ve bu çalışmaların içeriği ele alınmıştır. Bu çerçevede dünyada folklor araştırmalarından örnekler sunulmuştur. Amerika, Almanya (doğu-batı), Fransa, İspanya, İtalya, İrlanda, Rusya, Mısır, İsrail ve Türkiye’deki folklor çalışmalarının tarihçesi kısaca aktarılmıştır. Bu kısmın sonunda da Kürt folkloru ile ilgili çalışmalar aktarılmıştır. Bunlar, Ermenistan, Suriye, İran, Irak ve Türkiye Kürtlerinin çalışmaları olarak ayrı başlıklar altında sunulmuştur. Üçüncü bölümde, araştırma alanı, Kırmanccanın konuşulduğu yerler ve Kırmancların kendilerini ve dillerini adlandırmaları hakkında bilgi verilmiştir. Buna göre, Dêrsim (Tunceli), Çewlîg (Bingöl), Dîyarbekir (Diyarbakır), Ruha (Urfa), Erzingan (Erzincan), Erzirom (Erzurum), Gimgim (Varto), Xarpêt (Elazığ), Sêwas (Sivas), Bidlîs (Bitlis), Semsûr (Adıyaman), Sêrt (Siirt)’in merkez ve/veya ilçelerinde Kırmancca konuşulmaktadır. Kırmanccayı konuşan halk, her ayrı bölgede kendini ve konuştuğu dili farklı adlandırmaktadır. Bunlar: Kırmanc-Kırmancki Kırd-Kırdki Dımıli-Dımılki Zaza-Zazaki şeklindedir. Bilindiği gibi Kürtlerin bir bölümü, özellikle Kırmancca konuşanlar sert bir coğrafyaya sahipler ve sert bir iklimi yaşamaktadırlar. Bu da Kürtlerin sosyo-ekonomik yaşamlarında olduğu gibi kültürel yaşamında da önemli rol oynamaktadır. (Uzun kış koşullarına uygun bir yaşam biçimi geliştirmek. Ör: Giyim biçimi, sözlü edebiyat, oyunlar vb.) Dördüncü bölümde, bölgenin sosyal yapısı, bölgede meydana gelen sosyal olaylar ve bu olayların sosyal yapının değişimine etkileri incelenmiştir. Özellikle toplumsal hareketler sonucunda yaşananların, sosyal yaşamın dönüşmesindeki rolleri ve yine doğal afetler sonucu oluşan göçlerin sosyal yaşama etkileri ile ilgili gözlemler aktarılmıştır. Beşinci bölümde, araştırma alanından bazı sözlü edebiyat ürünleri derlenip irdelenmiş ve örnekler sunulmuştur. Sözlü edebiyat ürünlerinin bir kısmı, dünyadaki aynı türden ürünlerle karşılaştırılıp, ortak yanları belirtilmiştir. Bu bölümde, “Sözlü Edebiyat” başlığı altında, derlenen bazı halk masalları ve türleri incelenmiştir. “Efsane ve Mitler” başlığı altında: Varoluş efsaneleri Şahıslara ait efsaneler Yer efsaneleri Hayvanlar ile ilgili efsaneler Doğa ile ilgili efsaneler de aktarılmıştır. Yine aynı bölümde, tekerlemeler, atasözleri, deyimler, fıkralar, bilmeceler, dualar, beddualar, küfürler ve sevgi sözlerinden örnekler incelenerek aktarılmıştır. Altıncı bölüm, halk yaşamı ve inançları hakkındadır. Bu bölümde Alevi ve Sünni inanca sahip Kırmancların inanç biçimleri ve bunların yansımaları ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu bölümde, belli bir standadı olan, yazılı bir metne sahip ve genel kabul gören dinlerin, folklorun konusu olmaması nedeniyle ağırlıklı olarak Alevi inanca sahip Kırmancların inanç biçimleri yansıtılmıştır. Ayrıca her iki kesimde, yazılı metinler dışında, günlük yaşamdaki çeşitli inanç ve uygulamalar, yansımaları ile birlikte aktarılmıştır. “Halk İnançları” başlığı altında, muska, ip bağlama, keramet, “Hayvanlar Hakkındaki İnanmalar” başlığı altında, baykuş, yılan, goyîne, ceylan (dağ keçisi), tavşan, leylek, “Gökyüzü İle İlgili İnanmalar” başlığı altında, güneş, ay, şimşek, “Ateş ve Mum” başlığı altında ise ateş ve mum ile ilgili inanmalar aktarılmıştır. Yine bu bölümde: “Din ile Alakalı İnanmalar” başlığı altında Alevi inancına ait önemli günlerden: On iki imam, aşure ve on iki kazan kurma, Gaxand (yeni yıl), Cem ayinleri, Hızır, qawite, kurban, Ölüler günü ve ziyaretler ile ilgili inançlar, uygulamalar ve yansımaları aktarılmıştır. Aynı bölümde “Bazı Önemli Günler ve Mevsimsel Bayramlar” başlığı altında: Çele, Martın Kara Çarşambası, Newroz ya da Kormişkan bayramları ile ilgili uygulamalardan örnekler sunulmuştur. Ayrıca, misafir ağırlama, askerlik ve gurbet, halkın tedavi yöntemleri, halk oyunları, halk hukuku (boşanma, miras, uzlaşma), halk müziği (kültürü taşımasındaki rolü), halk giyimi, çocuk oyunları ve halk sporundan örnekler de aktarılmıştır. Son olarak bu bölümde “Başka İnanç ve Uygulamalar” başlığı altında günlük yaşamdaki, belli bir kurala bağlı olmayan uygulamalardan örnekler sunulmuştur. Ör: Selamlaşma, hal-hatır sorma gibi. Yedinci bölüm ise sonuç bölümüdür. Burada Kürtlerin sahip oldukları binlerce yıllık kültür varlığının nesilden nesile sözlü aktarımlarla ulaştırıldığı, kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olan, Kürtçenin Kırmancki lehçesine ait folklorik varlıkların derlenmesi, korunması ve nihayet Kürtçenin eğitim alanında hayat bularak varlığını sürdürmesi gereği üzerinde durulmuştur. Tez çalışmamın son kısmında, bibliyografyadan sonra ekler bölümünde, derlediğim ve tez metninde atıfta bulunduğum sözlü edebiyat ürünü olan folklor materyallerinin tamamı bulunmaktadır. Ayrıca, bu çalışma kapsamında görüştüğüm kimselerin fotoğrafları ve yöreye ait bazı fotoğraflar da yer almaktadır.Armancê na xebate no yo ke, grûbê komelkî yê kurdan ke lehçeyanê cîya-cîyayan qisey kenê ra folkloro ke cuya kirmancan (zazayan/kirdan/dimilîyan) nîşan dano ser o cigêrayîşêk bikero û qismêkê nê foklorî bêro nuştene. Na xebate beşan ser o pare bîya. Nê, destpêk ra teber şeş beş ê. Beşê destpêkî de, armanc, çarçewa û methodê cigêrayîşî ameyê nuştiş. Beşê diyinî de, manaya folklorî, mahîyetê folklorî û xebata folklorî ya dinya ser o nusîyayê. Beşê hîrêyîn derheqê sahaya cigêrayîşî der o. No qisim de cayê ke tey kirmanckî yena qiseykerdene, dayê naskerdene. Yê çarin de cografya û kilîmaya cayanê cigêrayîşî, vurîyayîşê awanîya sosyale yê na mintiqa û nê vurîyayîşî de rolê bîyenanê sosyalan çik ê, înan ser o nusîyayê. Beşê pancin de edebîyatê fekkî de ke çi esto, her hîrê mintiqayan ra nimûneyî ameyê nuştiş. Tayê nimûneyî kî veracerê nimûneyê yê dinya kerdê. Beşê şeşin de cuya şarî ameya nuştiş. Zîyadeyê no beşê bawerîya şarî ser o yo. No semed ra kî bawerîya kirmancanê elewî û sunîyan, cîya-cîya ameya nuştiş. Beşê hewtin de peynîye ra dima çimeyî û îlaweyî estê. Nê îlaweyan de materyalê folklorîyê ke ci ra îstîfade bîyo, ca genê. Qismêde girs yê nê cigêrayîşî sey xebata seha bi metodê rî bi rî qiseykerdene bîyo. Tespîtkerdişê cayê cigêrayîşî de dîqet bîyo ke ê cayan karakterê a mintiqa nîşan bidê. Na mana de bi giranîye cayo ke tede kirmanckî yena qiseykerdene ra hetê bakurî de Dêrsim-Mamekîye, mîyan de Dîyarbekir-Licê, hetê başûrî de kî Sêwregi ra, kesê ke kulturê mintiqa baş zanenê, tey ameyo qiseykerdene. Seke yeno zanayîş, sey ziwanê nuştişî kirmanckî newe dekewta heyatê ma. Materyalê kulturê kirmancan ke heta ewro ameyê û ca ra ca hona kî ciwîyenê, bi fekkî neql bîyê. Ancî kî folklorî ser o tayê çimeyê nuştekî estê. Çarçewaya na xebate de nê çimeyî zî ameyê etud kerdene. Netîceyê zanayîşê ke na xebate de hasil bîyê de, ameyo nîşandayîş ke ziwan, dîn, cografya, îklîm û bîyenanê sosyalan, foklorî ser o senî tesîr kerdo. Bi na xebate eserê foklorîkî yê kirmancanê ke yewbînan ra cîya yê ameyê arêkerdiş û sebebê nê ferqê ke cîyayîya bawerîya dînî û sebebanê bînan ra ameyê meydan zî îzeh bîyê.