JI HÊLA NAVEROKÊ VE DAHÛRÎNA ÇÎROKÊN MELA MEHMÛDÊ BAZÎDÎ

Abstract

Mela Mehmûdê Bazîdî (1799-1860) değerli bir Kürt aydınıdır. Kürt edebiyat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Yaşadığı dönemde hem Kürt folkloruna hem de Kürt edebiyatına önemli katkıları olmuştur. Eserleri yabancı dile çevrilen ilk Kürt yazardır. A. Jaba, 1856-1869 yılları arasında Erzurumda Rus konsolosu olarak çalıştığı dönemde Mela Mehmûdê Bazîdî ile tanışmıştır. Bu tanışma sonucunda hem Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin yaşamı hem de Kürt edebiyat tarihi yeni bir döneme girmiştir Zira Jaba‟nın teşviki ile Mela Mehmûdê Bazîdî Kürtçe el yazma eserleri toplamış ve Jaba‟ya vermiştir. Jaba‟nın Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin el yazması eserlerini Petersburg‟da arşivlemesi sayesinde eserler günümüze kadar korunabilmiştir. A.Jaba, “Kitaba Tewarîxê Cedîdê Kurdistan”, “Adet û Rusumatnameyê Tewayîfê Ekradiye”, “Cami‟eyê Risaleyan û Hikayetan”, Mîr Şeref Xanê Bedlîsî‟nin “Şerefname” adlı eserinin bir bölümünün çevirisi, Kürtçe-Fransızca- Rusça sözlük, Kürtçe-Fransızca sözlük, Elî Teremaxî‟nin “Rêzimanê Erebî bi Zimanê Kurdî” adlı kitabı ile Mem û Zîn adlı öyküsü ve adını saymadığımız diğer eselerinin Fransızca çevirisini yapıp önsözüyle beraber Petersburg Bilimler Akademisine göndermiştir. Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin eserleri antropolojik, sosyolojik, kültürel, edebi, sanatsal ve tarihi değer bakımından oldukça önem arz etmektedir. İlk modern öykülerin tasniflenmesi aşaması problemli bir konudur. Bu çeşit öyküler genelde halk edebiyatının geleneğini yansıtmasıyla beraber yeni ve modern unsurlar da içermektedirler. Bu problem yani ilk öykülerin modern unsurlar ile beraber halk öyküsünün özelliklerini yansıtması bütün Orta Doğu edebiyatlarında görülmektedir. Başka bir deyişle modern doğu edebiyatının erken evrelerinde de aynı üslup görülür. Eleştirmenler öykülerin bu özellikleri nedeniyle onları her iki kategorinin içine de koyabilirler. Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin öyküleri de bu tarzdadır. Bu eserler halk öyküsü tarzından modern öyküye geçişte ilk basamaktır. Bu yüzden de her iki tarzın unsurlarını da görebiliriz. Mela Mehmûdê Bazîdî, halk edebiyatının adet ve özellikleri ile batı edebiyatını sentezleyerek modern Kürt öykücülüğünün öncülüğünü yapmıştır. vii Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin öykülerinin tematik analizi adlı tezimizde, öyküler sosyal ve kişisel konular başlıkları altında analiz edildi. Bu başlıkların alt maddeleri şunlardır: Aile ilişkileri, aşk, evlilik, çapkınlık, ekonomik, toplumsal ve siyasal olaylar, devlet idaresi, savaş, eğitim ve öğretim, cahillik, edebiyat, dini yaşam, açgözlülük, yalancılık, kıskançlık, sahtekarlık …Mela Mehmûdê Bazîdî (1799-1860) alimekî hêja yê Kurdan e. Di dîroka wêjeya Kurdî de xwedî payeyeke bilind e. Di Serdema xwe de hem ji folklora Kurdî û hem jî ji wêjeya Kurdî re xizmet kiriye. Nivîskarê yekemîn ê Kurdan e ku, berhemên wî hatine wergerandin ser zimanê biyanî. Di navbera salên 1856-1869‟an de A. Jaba li Erziromê balyozî kirîye. Nasîna Mela Mehmûdê Bazîdî bi konsolosê Rûsyayê yê Erziromê rojhilatnas Aleksandere Jaba (1803-1894) re, di wê demê de çêbûye. Bi encama vê hevdu naskirinê re hem di jiyana Bazîdî de hem jî di dîroka edebîyata Kurdî de qonaxeke nuh dest pê kirîye. Jaba bi arşîvkirina berhemên Mela Mehmûdê Bazîdî re ew ji wendabûnê xelas kirî û berhemên wekî “Kitaba Tewarîxê Cedîdê Kurdistan”, “Adet û Rusumatnameyê Tewayîfê Ekradiye”, “Cami‟eyê Risaleyan û Hikayetan”, Wergera beşekî Şerefnameya Mîr Şeref Xanê Bedlîsî, Ferhenga Kurdî-Rûsî-Fransizî û RûsîFransizî-Kurdî, Ferhenga Kurdî-Fransizî, pirtûka Elî Teremaxî ya bi navê Rêzimanê Erebî bi Zimanê Kurdî, Mem û Zîn hwd. wergerandine li bal ve pêşgotinekê jî ji wan re nivîsiye û pişt re jî ji Akademiya Zanistî ya Petersborgê re şandiye. Herdu bi hev re xebateke hêjayî pesinandinê dikin. Berhemên Bazîdî ji bo me ji hêlên wan ên antropolojîk, sosyolojîk, çandî, hunerî, wêjeyî û dîrokî gelekî giranbiha ne. Di tesnîfkirina çîrokên pêşîn ên nûjen de pirsgirêk heye. Ji ber ku ev cure çîrok hem bi gelemperî ji çanda gelerî tê lê, yeka yek naşibe çîrokên gelerî hem jî hêmayên nûjenî jî di xwe de dihewîne. Tesnîf kirina çîrokên pêşîn gelekî zehmet e. Ji ber taybetiyên wan ên ewilînbûnê, dikevin êwra navbera çîroka modern û gelerî. Heman çîrokên pêşîn ên gelên dinê jî bi vê pirsgirêkê re rû bi rû mane. Bi awayeke zelal destpêka çîroka rojhilatî (Erebî, Farisî û Tirkî) de jî heman rewş xuya ye. Ji ber ku ev çîrok di navbera çîroka modern û gelerî de ne rexnegir dikare wan ji herdu cureyan bihesibîne. Çîrokên M. M.Bazîdî di vê kategorîyê de ne. Ji aliyekî ve bi gelek awayan unsurên çîroka modern dihewîne, ji aliyê dinê ve jî dev ji adetên çîroka gelerî bernade. Ji çîroka gelerî ber bi çîroka nûjen de çîrokên M. M. Bazîdî pêlika ewilîn e. Senteza v adet û taybetiyên gelerî û hêmayên rojavayî dide û pêşengiyê ji çîroka Kurdî ya nûjen re dike. Li gorî mijara tezê, çîrokên Mela Mehmûdê Bazîdî, ji hêla naverokî hate dahûrandin. Di bin sernîvîsa di çîrokên wî de mijarên civakî û şexsî de xal bi xal hatin analîzkirin. Ji van xalên ku dikevin bin van sernivîsan ev in: têkiliyên malbatî, evîn, zewac û cureyên zewacê, çavliderî (tolazî) û nêrîna nivîskar ya li ser namûsê, bûyerên aborî siyasî û civakî îdareya dewletê, şer, perwerde û hîndekarî, cehalet, wêje, jiyana olî, çavbirçîtî, derewkarî, hesûdî, sextekarî ... û hwd.Mela Mehmûdê Bazîdî (1799-1860) is a valuable Kurdish scholar. He has an important position in the Kurdish literature history. In his era, he contributed to both Kurdish folklore and Kurdish literature. He is the first Kurdish author whose works were translated into a foreign language. When Alexendere Jaba was the Russian consil in Erzurum (1856-1867), he met Mela Mehmûdê Bazîdî. As a result of this meeting both Mela Mehmûdê Bazîdî‟s life and Kurdish literature history took another turn. By means of that A. Jaba archived Mela Mehmûdê Bazîdî‟s holograph works in Petersburg, his works survived. A. Jaba translates “Kitaba Tewarîxê Cedîdê Kurdistan”, “Adet û Rusumatnameyê Tewayîfê Ekradiye”, “Cami‟eyê Risaleyan û Hikayetan”, a chapter of Mîr Şeref Xanê Bedlîsî‟s work named “Şerefname”, Kurdish – French – Russian dictionary, Kurdish – French dictionary, Elî Teremaxî‟s book named “Rêzimanê Erebî Bi Zimanê Kurdî”, his story named “Mem û Zîn” and many other works of his into French and sends to Petersburg Academy of Sciences with an introduction he wrote. In that era A. Jaba and Mela Mehmûdê Bazîdî make a laudable work. Mela Mehmûdê Bazîdî‟s works have a great importance in point of anthropology, sociology, culture, literature, art and history. The process of classification of the first modern stories is a problematical issue. This kind of stories represent the tradition of folk literature and involves some innovative and modern elements. Classification of the first stories is very difficult and by reason of the fact that they are the first examples, they have a position between modern story and folktale. This problematic issue, that is to say the fact that the first stories have the charecteristic of modern story and folktale, occurs in the entire Middle Eastern literature. In other words, this style is seen in the early period of the modern eastern literature. Because of this charecteristic of theese stories, critics can categorise them into the both categories. Mela Mehmûdê Bazîdî‟s stories are in this style as well. These works make the first step of the transitional period from folktale to modern story. Thus we can see the elements of the both styles. Mela Mehmûdê Bazîdî spearheads the ix usage and charecteristic of folk literature and the modern Kurdish literature synthesized with western literature both. In this thesis which is named Thematic Analysis of Mela Mehmûdê Bazîdî‟s Stories some items have been analyzed under the title of Social and Individual Subjects in Mela Mehmûdê Bazîdî‟s Stories. Some of theese items are; family relationship, love, marriage, lechery, economical, social and political issues, state administration, war, education and training, ignorance, literature, religious life, greed, deception, jealousy, dishonesty etc