DI DEWRA OSMANIYAN DE WEŞANGERIYA KITÊBÊN KURDÎ (1844-1923)

Abstract

Mijara vê tezê dîroka weşangeriya kitêbên kurdî yên di nav Dewleta Osmanî de çap bûne ye. Çêkirina lîsteyeke kitêbên wê demê çapbûyî, ravekirina naverok û konteksa wan a dîrokî jî armanca wê ye. Bi vê mebestê ji kitêbxaneyên fermî û şexsî kitêb hatine berhevkirin, naverok û konteksa wan a dîrokî hatine analîzkirin. Tez, ji destpêk, sê beş û encamê pêk tê. Di destpêkê de armanc û çarçoveya tezê tê ravekirin; çavkanî têne nirxandin û li ser rêbaza tezê çend agahî têne dayîn. Di beşa ewil de kurtedîroka nivîs, kitêb û çapxaneyê tê ravekirin. Hatina çapxaneyê ya nav Dewleta Osmanî, li Kurdistanê ‘emilandina wê û kurtedîroka kurdiya nivîskî jî mijarên vê beşê ne. Di beşa duyem de rewşa kurdan a di nav Dewleta Osmanî de tê nîqaşkirin. Ji ber maweya mijara tezê di vê beşê de zêdetir bûyer, komele û tevgerên sedsalên nozdehemîn û bîstemîn têne lêkolînkirin. Herwiha di dawiya beşê de hewl tê dayîn ku nêrînên du kesayetên (Ehmedê Xanî û Hacî Qadirî Koyî) ku li ser fikra netewî ya kurd bandora wan pir mezin e bê ravekirin. Bi van lêkolîn û ravekirinan, pêşketina nasnameya kurdî ya di dewra dawî ya Dewleta Osmanî de jî tê nîşandan. Lewre bingeha weşangeriya kitêbên kurdî jî ev pêşketin e. Di beşa sêyem de kitêbên kurdî yên ku di dewra Osmaniyan de hatine çapkirin têne tesnîfkirin û yek bi yek têne nasandin. Kitêbên kurdî yên bi herfên ‘erebî, yên ku mîsyoneran weşandine (bi piranî tîpên ermenî ne) û du weşangerên kurdî yên wê demê (Kurdîzade Ehmed Ramîz û Mihemed Şefîq Arwasî) mijarên vê beşê ne. Di tesnîfkirin û nasandina kitêbên wê demê de bûyer, komele û tevgerên ku di beşa duyem de hatibûne ravekirin jî têne ‘emilandin; bi vî awayî tez hewl dide ku têkiliya weşangeriya kitêbên kurdî û tevgera netewperwerên kurdan a di nav Osmaniyan de nîşan bide.

Bu tezin konusu Osmanlı döneminde Kürtçe kitap yayıncılığıdır. O dönemde basılan Kürtçe kitapların bir listesini hazırlamak, içeriğini ve tarihî bağlamını açıklamak tezin başlıca amacıdır. Bunun için resmî ve şahsi kütüphanelerden kitaplar toplanmış ve bu kitaplar üzerinde araştırma yapılmıştır. Tez, başlangıç, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Başlangıç bölümünde tezin amacı ve çerçevesi açıklanmakta; kaynak değerlendirmesi yapılmakta ve usûl hakkında bilgi verilmektedir. Birinci bölümde yazı, kitap ve matbaanın tarihi kısaca açıklanmaktdır. Matbaanın Osmanlı Devleti’ne gelişi, Kürdistan’da kullanımı ve yazılı Kürtçe’nin kısa tarihi de bu bölümün konu başlıklarıdır. İkinci bölümde Kürtlerin Osmanlı Devleti içindeki durumu tartışılmaktadır. Tezin tarih aralığına binaen bu bölümde daha ziyade 19 ve 20. yüzyıldaki olaylar, cemiyetler ve hareketler araştırılmıştır. Ayrıca bölümün sonunda Kürt millî düşüncesinin oluşumu ve şekillenmesi üzerinde büyük tesirleri olan Ahmed-i Hanî ve Hacı Kadir-i Koyî’nin fikirleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bu araştırma ve açıklamalarla Kürt millî kimliğinin Osmanlı Devleti’nin son dönemindeki gelişimi gösterilmeye çalışılmıştır. Zira Kürtçe kitap yayıncılığının temelini oluşturan da bu gelişimdir. Üçüncü bölümde Osmanlı döneminde basılan Kürtçe kitaplar tasnif edilmiş ve tek tek tanıtılmıştır. Arap harfli Kürtçe kitaplar, misyonerler eliyle basılan Kürtçe kitaplar ve iki Kürt kitap yayıncısı (Kürdîzade Ahmed Ramiz ve Muhammed Şefik Arvasî) bu bölümün konu başlıklarıdır. Bu tasnif ve tanıtımda ikinci bölümde açıklanan olaylar ve Kürt cemiyetleri de göz önünde tutulmuştur. Böylece Kürtçe kitap yayıncılığı ile Kürt millî hareketi arasındaki bağlantı gösterilmeye çalışılmıştır.