MEWLÛDA MELA HUSEYNÊ BATEYÎ (Metn û Lêkolîn)

Abstract

Mela Huseynê Bateyî, bi eslê xwe ji gundê Bateyê ye ku nasnava xwe ya edebî jî ji vir stendiye. Bate îro ji aliyê îdarî ve li ser navçeya Elkê ye, Elkê jî li ser wîlayeta Şirnexê ye. Bateyî, ji helbestvanên herî girîng ê Edebiyata Kurdî ya Klasîk e. Li ser navê wî yê birastî, li ser jidayikbûna wî û sedsala ku tê de jiyaye, lêkolînvan gihîştine encamên ji hev cûda. Li gorî vê xebatê, navê wî Mela Huseynê Bateyî ye û di sedsalên XVII û XVIIIan de jiyaye. Bateyî kesayetekî xwedî berhem e. Di diroka edebiyata kurdî de helbestvanê ku cara yekem mewlûd nivîsiye ew e. Mewlûda ku helbestvan nivîsiye, li gorî kevneşopiya nivîsîna mewlûdan bi şiklê nezma mesnewiyê hatiye nivîsandin.di berhemê de risteyên ku pesnê Xwedê û Hz Muhemed didin hene û jidayikbûna Muhemed (saw), zarokatiya wî bi awayekî mucîzewî tê vegotin. Berhema wî ya bi navê “Hemaîl” bêtir ji dua, ayetên Qurana pîroz û peyvên parastina sihrê pêk tê. Di derkenarên vê berhema ku bi erebî û farisî hatiye nivîsandin de, bi kurdî jî hinek agahî hene. Di kitêbên dîroka edebiyatê de menzûmeya gelerî ya bi navê “Zembîlfiroş”ê bi bal Bateyî ve tê nîsbetkirin; lê heta niha nusxeyeke vê menzûmeyê ku mexlasa Bateyî li ser be, ji aliyê me ve nehatiye dîtin. Helbestên wî yên belawela ku li deverên cuda bûn, di salên dawîn de hatine civandin. Ji aliyê naverok û temayê ve hin ji wan helbestan di çarçoveya munacaat hin ji wana di çarçoveya ne‘et û hin ji wana jî di çarçoveya evîna beşerî de hatine nivîsandin. Di vê tezê de bi taybetî li pey şopa vê pirsê lêgerîn çêbû: Gelo cudahiya çap û nusxeyên mewlûda Bateyî ji kîjan aliyan ve ye? Ji bo bersiva vê pirsê jî edîsyon krîtîka metnê Mewlûdê hat kirin. Di vê “edîsyon kritîk” a mewlûda Bateyî de di derheqê 22 nusxeyên mewlûda Bateyî de agahî hat dayîn û ji van nusxeyan bi taybetî yên guncan hatin berawirdkirin. Herweha peyvên ku xweş nayên xwendin û tu wateya wan nîne di çarçoveya restorasyona metnê de hatin serastkirin. Di encamê de derket meydanê ku çap û nusxeyên Mewlûdê ji aliyê hejmara rûpelan, nivîsandina peyvan, sernivîs, xaneya selewatan, beşa “eṣ-ṣelatu ʿaleyk es-selamu ʿaleyk” û beşa ku xaneyên “Merheba” yê ve ji hev cûda ne; lê ji aliyê naverokê ve ji bilî nusxeyên ku rûpelên wan kêm in, hemû nusxe weke hev in.

Di mewlûda Bateyî de gelek peyvên biyanî û herêmî hene ku ji bo ku wateya wan derkeve meydanê di dawiya tezê de beşek bi navê “Ferhenga Mewlûdê” hat amadekirin.Molla Hüseyin Bateyî, aslen Bate köyünden olup edebî mahlasını da buradan almıştır. Bugün Bate köyü idari olarak Şırnak’ın Beytüşşebab ilçesine bağlıdır. Bateyî, Klasik Kürt Edebiyatının en önemli şairlerindendir. Gerçek adı, doğumu ve yaşadığı yüzyıl hakkında araştırmacılar farklı sonuçlara varmışlardır. Bu çalışmaya göre; gerçek adı Molla Hüseyin Bateyî olup XVII. ve XVIII. yüzyıllarda yaşamıştır. Bateyî, eser sahibi bir şahsiyettir. Kürt edebiyatında mevlit yazan ilk şairdir. Şairin yazdığı mevlit, mevlit yazma geleneğine uygun olarak mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Eserde Allah’ı ve Hz. Muhammed’i öven mısralar olmakla beraber hz. Muhammed’in doğumu, çocukluğu mucizevî bir şekilde anlatılmıştır. “Hemaîl” adlı kitabı daha çok dua, Kuran-ı Kerim ayetleri ve büyüye karşı korunma ile ilgili sözlerden oluşur. Arapça ve Farsça yazılan bu eserin derkenarlarında Kürtçe açıklamalar vardır. Edebiyat tarihi kitaplarında her ne kadar “Zembîlfiroş” adlı manzume Bateyî’ye nispet edilse de şimdiye kadar üzerinde Bateyî mahlası olan bu manzumenin bir nüshası bizim tarafımızdan tespit edilmedi. Dağınık olarak değişik yerlerde bulunan şiirleri, son yıllarda toplanmıştır. İçerik ve tema açısından bu şiirlerin bazıları münacat bazıları naat türünden olup bazıları da beşeri aşk temalı şiirlerdir.

Bu tezde özellikle şu sorunun izinde araştırma yapıldı : Acaba Molla Bateyi’nin mevlidinin nüsha ve baskıları arasında hangi açılardan fark vardır? Bu sorunun cevabı için mevlid metninin edisyon kritiği yapıldı. Bu “Edisyon Kritik” çalışmasında Bateyî mevlidinin 22 nüshası hakkında bilgi verildi ve bunlardan özellikle uygun olanlar karşılaştırıldı. Bu şekilde hiçbir anlamı olmayan ve iyi okunmayan sözcükler metin restorasyonu çerçevesinde düzeltildi. Sonuçta ortaya çıktı ki Mevlidin baskı ve nüshaları; sayfa sayıları, sözcüklerin yazımı, başlıklar, salavat beyitleri, “Eṣ-ṣelatu ʿaleyk es-selamu ʿaleyk” bölümü ve içinde “Merheba” beyitleri bulunan bölüm açısından birbirinden farklıdır. Fakat eksik sayfaları olan nüshalar hariç, içerik bakımından tüm nüshalar birbirlerine benzemektedirler.

Bateyî’nin mevlidinde birçok yabancı ve bölgesel sözcükler olup bunların anlamının ortaya çıkması için tezin sonunda “Mevlid Sözlüğü” adlı bir bölüm hazırlandı.Mollah Huseyn Bateyî originally from the village of Batê and he has taken his pen name from there. Today Batê village, administratively Beytüşşebab depends on the town of Sirnak.Bateyî is one of the most important poet of Classical Kurdish Literature. Researchers have different recults about his real name, birth and lived a century. According to this work; his real name is Molla Huseyin Bateyî, he lived in 17th and 18th centuries.

Bateyî, is the owner of the literary works personality. He is the first mewlûd writer poet in Kurdish literature. The Mewlûd which written by poet, in accordance with mewlûd writting tradition, it has written with shape of poetry masnavi. Although there are verses praising about Allah and Muhammed in this work, Muhammad's birth, his childhood, has been explained in a miraculous way. His book, "Hemaîl" consists of the words of more prayers, Qur'an verses and words which sayings regarding protection against magic trick. This work written in Arabic and Persian and it has Kurdish description on the edges of the page. Although "Zembîlfiroş" poem belongs of Bateyî in the some history of literature, so far a copy of this poem which is with pen name of the Bateyî not detected by us. His poems which as the scattered in various places, concentrated in recent years. Some of these poems in terms of content and theme, are munacaat some of these naat some of them are also human love themed poems. In this thesis, especially following in the footsteps of the problem, research was done : I wonder what ways there is a difference between copies and prints of Mollah Bateyî’s Mewlûd. In this "Critical Edition" was given information about the 22 copies of the Mewlûd of Bateyî. One of them, especially compared to the appropriate ones. İn this way, word which doesn't mean anything and doesn't good read, were corrected within the framework of the restoration of the text. As a result appeared, that Mevlid prints and copies; are different in page numbers, spelling of words, titles, Salavat

VIII couplets, section of “Eṣṣelatu ʿaleyk esselamu ʿaleyk” and “Merheba” But outside pages missing copies of the mewlud, in terms of content of all copies are similar to each other. There are many foreign and regional words in Mewlûd of Bateyî. A section has been prepared called “Mewlûd Dictionary” at the end of the thesis for their meaning emergence of.