DI KILAMÊN EVÎNÎ YÊN DENGBÊJAN DE TEMAYA JINÊ

Abstract

Folklor mirêka civakê ye. Ji xwarinê heya cil û bergan, ta xewn û xiyalan her tiútê civakê dinimîne. Roniyê dide dîrokê û wê digihîne îro. Zayîna folklorê bi ya civakê re yek e.Yên ku vê mirêkê ji wê rojê heta îro bi xwe re digerînin jî piranî jin in. Jin him afirînerê folklorê ne, him jî pêúkêúvanê wê ne. Folklor, li welatên Rojava piútî sedsala XIXan bûye zanistek û li ser wê xebatên bi rêk û pêk hatine kirin. Ji van xebatan hatiye fêmkirin ku jin di navenda folklorê de ne. Lê mixabin di nava kurdan de xebatên folklorê gelekî dereng dest pê kirine. Yên ku hatine kirin jî piraniya wan berhevok in. Ji aliyê akademîk ve qels in. Ev xebat, bi armanca dagirtina vê valahiyê, weke destpêkekê hatiye kirin. Jinan, di nava beúên folklorê de herî zêde kilam derxistine pêú. Li ser her bûyer û rewúê kilam gotine. Kilamên kurdî, bi piútgiriya dengbêjan bûne beúeke girîng ya çanda devkî û di sazkirina nasnameya civakê de peywireke girîng hildane ser milên xwe. Di beúa yekemîn de pênas û peywira folklorê, têkiliya çanda devkî û folklorê bi alîkariya berhemên akademîk hatiye nîqaúkirin. Têkiliya folklorê û hin zanistên din bi kurtî hatiye vegotin. Ji bilî kurdên Kurdistanê, xebatên ku kurdên Qafqasya û Awrûpayê kirine jî bi kurtî hatine danasîn. Beúa duyemîn li ser statûya jinên kurd e. Li gor çavkaniyên nivîskî û devkî statûya jinên kurd ya nava malê û civakê hatiye úîrovekirin. Muzîka kurdî û cureyên wê, taybetiyên wê, têkiliya muzîka kurdî û muzîka welatên cîran di beúa sêyemîn de hatiye nirxandin. Ji bilî danasîna cureyên muzîka kurdî, ji bo her cureyî çarînek an jî du çarîn wekî mînak hatine dayîn. Hîmê muzîka kurdî ji aliyê jinan ve hatiye danîn. Beúa çaremîn bi armanca naskirina jina kurd ya di nava kilaman de hatiye amadekirin. Ji bilî bejn û bala jinê, xweúikiya jinê, diyardeyên wekî hevnasîn, zewac, fedakarî, gazin, nifir-dia, mêrê xirab û revê jî hatine úîrovekirin. Mijar bi mînakan hatiye dewlemendkirin. Wekî dawî, bandora jinê ya li ser kilamên dengbêjan, pêúkêúkirina wê û rewúa jinê ya rastî, di çarvoveya vê xebatê de hatiye nîqaúkirin hin encam hatine bidestxistin. Di pêvekê de jî wekî mînak deúîfreya deh kilaman hatiye dayîn.

Folklor toplumun aynasÕGÕr. Giyimden, beslenme biçimine, hayâl ve rüyalara kadar her úeyi gösteren bir aynadÕr. Tarihe ÕúÕk tutar ve onu bugüne taúÕr. Folklorun do÷Xúu toplumun do÷Xúuna paraleldir. O günden bugüne bu aynayÕ elinde tutanlar ço÷unlukla kadÕnlardÕr. KadÕnlar, folklorun hem üreticileri hem de icracÕlarÕGÕr. BatÕOÕ aydÕnlar bunun farkÕna varÕr varmaz çalÕúmaya koyuldular. Kafkasya ve Avrupa’da yaúayan bir kÕVÕm Kürt aydÕnlarÕ da bu konuya ilgi duymuúlardÕr. Fakat bu konu ile ilgili olarak, özellikle Türkiye’de yaúayan Kürtler arasÕnda bugüne kadar çok az çalÕúma yapÕldÕ. YapÕlan çalÕúmalarÕn ço÷u ise bilimsel analizden yoksun derlemeler biçiminde ortaya çÕkmÕúWÕr. Bu çalÕúma, kadÕnlarÕn úarkÕlardaki konumunu akademik bir düzlemde ortaya çÕkarmak amacÕyla yapÕldÕ. XIX. yüzyÕldan sonra folklor, bir bilim dalÕ olarak kabul edildi ve folklor ile ilgili bilimsel çalÕúmalar yapÕlmaya baúlandÕ. Bu çalÕúmalardan sonra, kadÕQÕn folklorun merkezinde oldu÷u gün ÕúÕ÷Õna çÕktÕ. KadÕnlar, folkloru oluúturan ögelerin içinde en çok úarkÕlarla öne çÕkmaktadÕr. ønsanÕ ilgilendiren her úey kadÕnlar sayesinde müzi÷e dönüútü, dengbêjlerin (ozan) de katkÕVÕyla sözlü kültürün vazgeçilmez bir parçasÕ haline geldi. Bu çalÕúmanÕn ilk bölümünde sözlü kültür, bellek ve folklor iliúkisi üzerinde duruldu. Folklor ile ilgili yapÕlan çalÕúmalardan hareketle çalÕúmanÕn teorik altyapÕVÕ oluúturuldu. Folklorun di÷er bilimlerle iliúkisi kÕsaca iúlendi. Kürdistan, Avrupa ve Kafkasya’da yaúayan kürtlerin yaptÕklarÕ folklor çalÕúmalarÕndan örnekler verildi. YabancÕ araúWÕrmacÕ ve yazarlarÕn Kürt folkloru ile ilgili yaptÕklarÕ çalÕúmalara yer verildi. økinci bölüm Kürt kadÕQÕn statüsü ile ilgilidir. Bu bölümde, yerli ve yabancÕlara ait, yazÕOÕ ve sözlü kaynaklar ÕúÕ÷Õnda Kürt kadÕQÕn evdeki ve toplumdaki statüsü iúlendi. Üçüncü bölümde Kürt müzi÷inin temel özellikleri, çeúitlili÷i ve isimlendirilmesiele alÕQÕp úarkÕlardan yapÕlan bir kÕVÕm alÕntÕlarla konuya açÕklÕk getirildi. Kürt müzi÷inin úekillenmesinde kadÕQÕn rolü önemlidir. Bu çerçevede kadÕQÕn úarkÕlardaki konumu dördüncü bölümde incelenmeye çalÕúÕlmÕúWÕr. Burada erke÷in kadÕna bakÕúÕ ile kadÕQÕn kendini ifade biçiminin úarkÕlardaki yansÕmasÕ, mercek altÕna alÕndÕ. KadÕQÕn fiziki görünüúünün yanÕnda, tanÕúma, evlilik, fedâkarlÕk, sitem, dua-

VI beddua, kocadan duyulan memnuyetsizlik, kÕz kaçÕrma gibi olgular úarkÕlar çerçevesinde yorumlandÕ ve örneklerle desteklendi. Sonuç olarak, Kürt kadÕQÕn dengbêj úarkÕlarÕndaki yeri, rolü, kadÕQÕn gerçek yaúantÕVÕ ile úarkÕlardaki sunumu bu çalÕúma çerçevesinde tartÕúÕlmaya çalÕúÕldÕ ve bazÕ sonuçlara ulaúÕldÕ. Ekler kÕsmÕnda ise, bu çalÕúmada yararlanÕlan úarkÕlardan on tanesi deúifre edilerek araúWÕrmacÕlarÕn bilgisine sunuldu.

Folklore is the mirror of the society. It reflects many things belong to the society such as from clothes to diet and dreams. It sheds light on the history and brings it into the present. Origin of the folklore is parallel to origin of the society. From the beginning the main actors who have carried and brought this mirror into today are mainly women. Women are both producer and performer of the folklore. Altough Western intellectuals noticed its importance earlier and made some studies on it there are limited academic studies about this topic among Kurdish society and most of those studies came out as studies lack of scientific analysis. This study has been made to bring out women’s presentation of the songs in an academic platform. After the XIX century, folklore was accepted as a scientific field and scientific studies have been started to made. After this studies it was proved again that women are in the center of the folklore. Women become prominent especially with the songs among the other constituents of the folklore. Everything concerned humankind was transformed into music in virtue of women and with the contribution of the dengbêjs (ozan) it became an indispensable part of the culture. In the first part of this study, relationship between folklore, culture and memory is emphasized. Theorical background of the study was formed considering the studies had been made about folklore. The relationship between folklore and other scientific fields was emphasized briefly. Examples were given among the folklore studies made by the Kurdish people living in Kurdistan, Europe and Caucasia. Also the studies which were made by the foreigner researchers and authors have been mentioned. Second part is about the status of the Kurdish women. In this part, status of Kurdish women at home and in society was emphasized in the light of oral and written studies belong to local and foreigner researchers. In the third part, basic characteristics, variety and entitling of the Kurdish music was emphasized through some quotations from the songs. The foundation of kurdish music was laid by women. The fourth part of this study mainly aimed at revealing the presentation of the Kurdish women in the songs. Reflection of the men’s viewpoint of women and women’s self expression manner in the songs put under the scope. Except from their physical appereance, phenomenons

VIII such as meetings, marriages, reprovals, prayers-curses and abduction events were interpreted in the frame of songs and supported by examples. Consequently, Kurdish women’s place in the dengbêj songs, women’s real life and their presentation in the songs were tried to be discussed in this study and some suggestions were made. In the appendix part, ten of the songs among which were benefited for the study were given with their lyrics.