Diyarbekirli Kimlikler Bağlamında Ziya Gökalp

Abstract

Ziya Gökalp'in fikirlerinin oluşmasında hayatının büyük kısmının geçtiği Diyarbekir etkili olmuştur. Diyarbekir, Osmanlı'nın son dönemine kadar farklı etnik ve dini kimliklere sahip unsurların birlikte yaşadığı imparatorluğun en kozmopolit vilayetlerinden biriydi. Gökalp gençliğinin ilk yıllarında okuduğu Namık Kemal'den etkilenerek Osmanlıcılık düşüncesini savunmuştur. Dr. Abdullah Cevdet'in Diyarbekir'de görev yaptığı yıllarda modern bir muhalefet örgütü olan İttihat ve Terakki ile tanışan Gökalp ve Diyarbekir eşrafının cemiyete katılmaları ideolojik kaygılardan daha çok nüfuz mücadelesi nedeniyle olmuştur. Sultan II. Abdülhamid dönemi, aynı zamanda Diyarbekirli kimlikler arasında değişimlerin başladığı bir dönemdir. Ermeni meselesinin Diyarbekir'deki yansımaları ve Sultan'ın Ermenilere karşı aşiretleri desteklemesi gibi nedenlerle bu süreçte Ermeniler, eşraf ve aşiretler arasında bir takım sorunlar ve çatışmalar yaşanmıştır. Bu süreç Gökalp'in ve Diyarbekir eşrafının II. Abdülhamid yönetimine muhalif bir hareket olan İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katılmalarına neden olmuştur. Meşrutiyet öncesinde Diyarbekir'de Ermeniler ve aşiretlerle mücadele edenler genel olarak İttihatçı eşraftı. Gökalp, Meşrutiyet öncesinde Diyarbekir'de etkili olan Hamidiye Alaylarına mensup Milli İbrahim Paşa'ya karşı şehir ahalisini organize etmesine rağmen bir sonuç alamamıştır. Meşrutiyet'in ilanı sonrasında Diyarbekir'de İttihat ve Terakki'nin şubesini kuran Gökalp, ilk olarak Abdülhamid'in şehirdeki müttefikleri ile mücadele etmiştir. Ardından İttihat ve Terakki'nin şehirde hâkim güç olmasını sağlamak için valiler, memurlar ve İttihat ve Terakki karşıtı eşrafla mücadele ederek, İttihatçıların şehirde hâkim güç olarak ortaya çıkmasını sağlamıştır. Gökalp'in İttihat ve Terakki'nin genel merkez üyesi olmasının ardından benimsediği Türkçülük düşüncesi çerçevesinde, 1910-1918 yılları arasında, Diyarbekir'de aşiretler, Ermeniler ve Kürtlere yönelik politikaların belirlenmesinde etkili olmuştur. Cumhuriyet'e geçiş sürecinde ise yazdığı makalelerle yeni yönetime, unsurlara yönelik politikaların belirlenmesi konusunda rehberlik etmiştir. Tezimizin birinci bölümünde Gökalp'in hayatı ve düşünce serüveni, ikinci bölümde Diyarbekirli eşraf ve aşiretler arasındaki mücadele, üçüncü bölümde Gökalp'in Ermenilere yönelik faaliyetleri ve düşüncesi, dördüncü bölümde ise Kürtler ve Kürt aşiretlerine yönelik Gökalp'in söylemleri ve İttihat ve Terakki'nin uygulamaları izah edilmeye çalışılmıştır. Gökalp'in Diyarbekirli kimliklere yönelik faaliyetleri ve söylemleri yazmış olduğu makaleler, arşiv belgeleri, hatıratlar gibi dönemin kaynakları üzerinden incelenmiştir. Ayrıca Gökalp'in merkezinde yer aldığı ve unsurlara yönelik alınan kararlarda etkisi olduğu İttihat ve Terakki'nin Diyarbekir'e yönelik politikaları ve şehirdeki İttihatçı çevrenin etkisine de odaklanılmıştır.

Diyarbekir, where Ziya Gökalp spent most of his time was very effective in the formation of his ideas. Diyarbekir was one of the cosmopolitan provinces of the empire where lots of nations who have different ethnics and religions lived together till the last period of the Ottoman empire. Gökalp defended the idea of Ottomanism by being influenced by Namik Kemal whom he studied about at the first years of his youth. The participation of Gökalp and Diyarbekir's notables who met the Committee of Union and Progress which was a modern opposition organization during the years when Dr.Abdullah Cevdet served in Diyarbekir, was due to the struggle for dominance rather than ideological concerns. The period of Sultan Abdulhamid II is also a period when the change began among the Diyarbekir identities. During this process, a number of problems and conflicts occured among the Armenians, Diyarbekir people and the tribes because of the reflections of Armanian issue in Diyarbekir and the Sultan's support for the tribes against the Armenians. This process caused Gökalp and Diyarbekir's notables to join the CUP which was an opposition movement against the Sultan Abdulhamit's administration. Before the constitutionalism, the ones who struggled with the Armenians and tribes in Diyarbekir were generally the Unionists notables. After the proclamation of constitutionalism, Gökalp who founded the branch of the CUP in Diyarbekir first struggled with the Abdulhamit's allies in the city. After that, he enabled the unionists to emerge as the dominant power in the city by struggling with governors, officers and the ones who are against the CUP. After Gökalp becoming the general member of the CUP in the framework of the idea of Turkism which he adopted, he was effective in determining the policies against the Kurds, Armenians and the tribes in Diyarbekir between 1910-1918. During the transition process to republic, he guided the new administration in determining the new policies for the elements with the articles he wrote. In the first part of our thesis, the Gökalp's life and his idea's adventure; in the second part of it, the struggle between Diyarbekir natobles and the tribes, in the third part, the Gökalp's activities against the Armanians and his ideas, in the fourth part, the Gökalp's discourses about Kurds and Kurdish tribes and the application of the CUP were tried to be clarified. The Gökalp's movements and discourses against Diyarbekir identities were examined through the sources of period such as the articles he wrote, the archives documents and memoirs. It was also focused on the policies of the CUP towards Diyarbekir where Gökalp was in the center and he has an affect on the decisions which were taken for the elements and the effect of the Unionist environment in the city.