OSMANLI KADI SİCİLLERİ’NDE BİR BORÇ ÖDEME YÖNTEMİ OLARAK “GUREMÂ USULÜ” VE UYGULANIŞI

Abstract

Kadı Sicilleri (Şer’iye Sicilleri) Osmanlı İmparatorluğu’nda kadı tarafından mahkemelerde tutulan defterlerdir. Bu defterlerde merkezden gelen emir, ferman ve mahalli kararların yanı sıra mülk satışı, nikah, vasi tayini, miras, hırsızlık, yaralama, cinayet, arazi anlaşmazlığı gibi önemli olaylara da yer verilirdi. Kadı Sicilleri içerisinde en sık rastlanan kayıtlar arasında ise terekeler gelmektedir. Ölen kişinin mirasçılarının isimleri ile birlikte geriye bıraktığı menkul ve gayrimenkul mal varlığının kaydedildiği, masrafların tutulduğu, borçların/alacakların tek tek belirtildiği ve gerekli ödeme/paylaşım gibi işlemlerin yapıldığı belgeler olan tereke kayıtları, toplumsal hayata ışık tutan çok önemli kaynaklardır. Bu çalışma, 18. yüzyıla ait Diyarbekir kadı sicillerindeki tereke kayıtlarında “guremâ usulü” şeklinde ifade edilen, duyunu terekesinden ezyed ifadesi ile de tarif edilmiş bir borç ödeme usulünü incelemektedir. Ölen kişinin borcun tereke miktarını geçtiği durumlarda uygulanan ve borcun alacaklılara nasıl ödendiğini gösteren yönteme işret eden guremâ usulü incelenirken, bu usulün İslam hukukundaki kökenleri ve 18. yüzyılda Osmanlı Devleti’ndeki uygulama biçimleri de ortaya konulmaya çalışılacaktır. Bu yöntemin nasıl bir standardizasyon içerisinde yapıldığını tarif etmenin yanında, eş zamanlı olarak, inceleme dönemindeki sosyal hayata dair bazı tespitlerde bulunmayı da amaçlamaktadır. Bunu yaparken öncelikle kaynaklar hakkında bilgi verilecek, tereke kayıtları tanıtılacak ve guremâ usulü ile dağıtılan borçların belli kurallar çerçevesinde bir usul oluşturup oluşturmadığı belgelerle tespit edilmeye çalışılacaktır.