Frankfurt Okulu'nun araçsal akıl eleştirisi

Abstract

Bu çalışmada, sonradan Frankfurt Okulu adlandırılmasına sahip olan düşünce ekolünün ve bu ekolün geliştirdiği Eleştirel Kuram'ın ortaya koyduğu araçsal akıl eleştirisini konu edinmiştir. İnsanlığın neden huzur içinde bir yaşamı değil de savaş içinde barbar bir yaşamı seçtiğini felsefî bir zemin ve kavramla incelemek isteyen Eleştirel Teorisyenler, Aydınlanma ve Aydınlanmanın yarattığı araçsal akla yönelmişlerdir. Bu çalışmada bu yönelişin akıl boyutu sorunsallaştırılmaktadır. Elbette burada, genel bir akıl kavramı ya da genel bir aydınlanma ve modernlik eleştirisi konu edinilmeyip, modern bilimsel düşüncenin dayattığı belli türden akıl olan "araçsal akıl" kavramı Frankfurt Okulu eleştirisi bağlamında incelenmektedir. Araçsal aklın, akıl dışı bir rasyonellik yarattığını belirten Frankfurt Okulu üyeleri, bu durumun aklın yozlaşmasına felsefenin de "ölümüne" neden olduğunu ileri sürerler. Dünyayı felsefî aklın kaybettiği bir alana çevirmek, aynı zamanda yaşamı; düşünce ve eleştiriden yoksun bir alete indirgemektir. Aklın araçlara indirgenmesi, verileri düzenleyen ancak bu verileri eleştirmeyen, değiştirmeyen, sorgulamayan, üzerine spekülasyon yapmayan, kısacası felsefe yapmayan öznel bir aklın doğuşuna zemin hazırlamaktadır. Spekülatif aklın ölümü gerçekleşmiş yerini ise düşünce üretmeyen araçsal akıl almıştır. Bu kaygılar, tezin ana kaynağıdır. Ulaşılmaya çalışılan hedef, araçsal aklı deşifre etmek ve böylelikle felsefeye canlılık kazandırmaktır. Bu, ancak modern bilimsel düşünceyi kritik etmekle mümkündür. Çünkü modern bilimsel düşünce, bilgiyi sadece bilimsel yöntemle elde edilen ve kişisel fayda sağlayan bilgiden ibaret görmektedir. Modern bilimsel düşünceyi eleştirel bir tavırla ele almak ise araçsal aklı doğuran pozitivist ve pragmatist düşünceleri eleştirel bir yöntemle incelemeyi zorunlu kılar. Çünkü araçsal akıl düşünceyi kötürümleştirirken zihinsel kodların ideolojisi olan pozitivizmden ve faydacı mantığın ana mabedi olan pragmatizmden güç alır. Bu eleştirel tavır, felsefî düşüncenin canlanışına aklın da özgürleştirici işlevini tekrar kazanmasına olanak sunacaktır. Böylelikle, aklı sadece başta belirlenmiş amaçlara ulaşmak için araçların denetimini sağlayan, düşünce yoksunu bir alete indirgenmesi engellenecektir.

This study is concerned with the critique of instrumental reason which is the school of thought which was later named as Frankfurt School and the Critical Theory developed by this school. Critical Theorists, who wanted to examine why mankind chose a barbarian life in war rather than a peaceful one, turned to enlightenment and the instrumental reason which was created by enlightenment. In this study, the mental dimension of this tendency will be addressed. Certainly, in this paper, neither a general concept of reason nor a general criticize of enlightenment and modernity are going to be addressed. In this thesis the concept of instrumental reason, which is a certain kind of reason on which modern scientific thought is imposed, is examined as the critique of Frankfurt School. Stating that instrumental reason creates irrational rationality, members of the Frankfurt School argue that this leads both to the degeneration of the mind and the 'death' of philosophy. To turn the world into an area that lost the philosophical reasoning is at the same time to turn life into an instrument that devoid of thought and criticism. Reducing mind to the instruments leads up to the birth of a subjective mind which regulates the data but does not criticize, alter, question, or, speculate on it, in short it will lead up to the birth of a mind that does not philosophize. Speculative mind is dead and now instrumental reason which did not produce any thought took its place. These concerns are the main source of writing this thesis. The goal of this thesis is to uncover the instrumental reason and thus to invigorate philosophy. This is only possible by criticizing modern scientific thinking. As modern scientific thinking sees knowledge as being obtained only by scientific method and providing personal benefit. On the other hand, criticizing the modern scientific thinking necessitates a critical examination of positivist and pragmatist ideas that give rise to instrumental reason. For instrumental reason gets its strength from positivism which is the ideology of mental codes, and pragmatism which is the main shrine of utilitarian logic, while crippling thinking. This critical attitude will both allow the revival of philosophical thinking and regain of emancipatory function of the mind. Thus, the mind will be prevented from being reduced to an instrument that only controls the means to achieve predetermined goals and that devoid of thought.