Tahrir, tasnif ve tavsif: Evliya Çelebi seyahatnamesinde şehir vemimari

Abstract

Çalışma, Evliya Çelebi Seyahatnamesini merkeze alarak hem eserin kendisini hem de şehir ve mimariye dair söylemleri tahrir, tasnif ve tavsif kavramları çerçevesinde analiz etmektedir. Yazma ediminin başat bir rol oynadığı Evliya Çelebi'nin seyahatinde, anlatının kurgusunun zamansal değil mekânsal olduğu görülmektedir. Eserde bu yönüyle, edebiyattan ilahiyata, tarihten coğrafyaya kadar uzanan bütün disiplinlerde "şehir ve mimari"nin müşterek bir konuma sahip olduğu düşünülmektedir. Söz konusu iki kavramı odağa alarak bunların analizinin yapılması, eseri anlamlandırabilmenin zaruri gerekçesi sayılabilir. Çelebi'nin hayatı boyunca büründüğü roller ve "sebeb-i telif" olarak adlandırılabilecek rüya anlatısı, eserin yazım yöntemine ve içeriğine dair fragman halinde veriler sunar. Çalışma, bu veriler ışında "şehir ve mimari" odaklı bir analiz yaparak bu zaruriyeti giderme çabasındadır. Şehir Çelebi'nin seyredebileceği bir sahne konumundadır. Bazen içerisinde var olduğu bu sahne onun anlatımında geniş bir yer tutar. Onun "şehir" derken ne kastettiği, şehri hangi düzlem ve katmanlardan gördüğü sorularına cevap aranarak, şehri nasıl tasnif ettiği ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca şehir terkipleri dikkate alınarak, Çelebi'nin düşünce dünyasında şehre dair bakış açısı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Eserde farklı başlıklar kullanarak mimarlık tasnifini açık bir şekilde kaleme alan Çelebi'nin mimariyi nasıl vasıflandırdığı anlamlandırılmaya çalışılmıştır. Yapılar hakkında kurduğu terkipler onun bakış açısını en sarih ifade eden veriler olduğu kabulüyle, bu terkipler anlam kategorilerine ayrılmış ve Çelebi'nin bakış açısı parça ve bütün ilişkisi içerisinde irdelenmiştir.

This thesis study analyzes Evliya Çelebi's travelogue "Seyahatname" (Travel Book) and his discourses on the city and architecture under topics of collation, classification and description. Throughout Evliya Çelebi's travels, where the act of writing constitutes a central role, the fiction of the narration is spatial rather than temporal. In this aspect of the work, it is thought that "city and architecture" have a common role in all disciplines ranging from literature to theology and history to geography. Focusing on these two concepts and analyzing them can be thought of as an imperative tool for interpreting his work. All the roles Çelebi assumed during his life and the method of interpreting dreams called "sebeb-i telif" present fragments of data about the orthography and context of his work. This study centers its analysis on "city and architecture" considering these data. The city is a scene which Çelebi can observe. Sometimes this scene in which he exists occupies an important role in his narration. It has been tried to reveal how he described the city by studying what he meant by "city" and which plane and layers he saw the city from. Moreover, Çelebi's perspective on city is been tried to reveal by considering the compositions of city. It is analyzed how Çelebi, who made a clear classification of architecture under different topics in his work, have characterized architecture. Accepting his compositions on structures are the clearest data expressing his perspective, these compositions are categorized and Çelebi's perspective is examined within the relationship of piece and whole.