AWAYÊ LÊKIRINA NAVAN LI HERÊMA DÊRIKÊ (LÊKOLÎNEKE ONOMASTÎK-SOSYOLOJÎK)

Abstract

Di qabilîyeta zimên ya gerdûnî de kiryareke girîng jî ‘’lêkirina navan’’ e. Mirov nava li her tiştê ku pê re di nava têkilîyê de ye dike. Bi vî awayî bi navlêkirinê mirov serwerîyê li der û dora xwe dike, bi xêra van navan, heyînan ji hev vediqetîne, wan nas dike û dide naskirin. Beşek ji van navan, ‘’navên taybet’’ in. Navên taybet bi çi awayî tên dayin, meylên navlêkirinê çi ne, rêbazên navlêkirinê bi rêk û pêk in yan na? Onomastîk, binbeşek zanista zimannasîyê ye ku li bersîva van pirsan digere ango li ser navên taybet û awayê çêbûna wan dixebite. Hemî cûreyên navên taybet dikare bibe mijara lêkolînên onomastîk. Navê mirovan, navê çîya, gir û zinaran, navê kuçe, kolan, gund, bajar û welatan û hwd. Girîngîya lêkolînên onomastîk ji bo zimanekî ev e ku, onomastîk ji bilî zimannasîyê dikare di derheqê bandora şaristanîyên kevn, çand û neteweyên bîyanî, awayê jîyana civakî ya li ser wî zimanî gelek agahdarîyan bide. Li welatên Rojava ev girîngîya onomastîkê tê zanîn, lê di tirkî û kurdî de di vê qadê de valahîyeke mezin heye. Ev xebat, li herêma Dêrika navçeya Mêrdîn, bi navê xwe yê din Dêrika Çîyayê Mazî, li ser sê mijarê onomastîkê û li ser sosyolojîya Dêrikê ye. Mijarên xebatê yên onomastîk navê mirovan (anthroponym), navê jîngeh û teşeyên erdnigarî (toponym) û navê eşîr û malbatan (ethnonym) e. Dêrik, herêmeke kurmancîaxêf e. Ji ber wê di lêkolîna sosyolojîk de ligel taybetmendîyên civakî, dîrokî û erdnîgarî yên herêma Dêrikê; me xwest em li ser devokê Dêrikê, li ser wêjeya gelêrî ya li herêma Dêrikê û mînakên berhemên gelêrî jî hin agahîyan bidin.

Evrensel dil kabilîyeti içinde önemli eylemlerden biri de ‘’ad verme’’eylemidir. İnsanoğlu etkileşim içinde olduğu her şeye isim vermektedir. Böylece insanlar, varlıklara isim vererek çevreleri üzerinde bir iktidar kurar, bu isimler sayesinde varlıkları birbirinden ayırt eder, onları tanıyıp tanıtırlar. Bu adların bir bölümü ‘’özel adlar’’dır. Özel adlar nasıl verilir, ad verme eğilimleri nelerdir, ad verme yöntemleri belli bir düzene göre mi işlîyor yoksa belli bir yöntem yok mudur? Onomastik, dilbilimin bu sorulara cevap arayan bir alt bilim dalı olarak özel adları ve bunların oluşum biçimlerini inceler. Bütün özel ad çeşitleri onomastik araştırmalara konu olabilir. İnsan isimleri, dağ, tepe isimleri, sokak, cadde, köy, şehir, ülke isimleri vb. Onomastik araştırmaların bir dil için önemîyle ilgili denilebilir ki, dilbilim alanı dışında onomastik araştırmalar eski medenîyetlerin, yabancı kültür ve milletlerin ve sosyal yaşam biçimlerinin o dil üzerindeki etkileri hakkında birçok fikir verebilir. Batı’da onomastik biliminin önemi bilinmekte; ancak Türkçe ve Kürtçede bu alanda büyük boşluklar bulunmaktadır. Bu çalışmada, Mardin’in Derik ilçesinde, diğer ismîyle Dêrika Çîyayê Mazî yöresinde, onomastiğin üç konusu ve Derik’in sosoyolojisi ele alınmıştır. Çalışmanın onomastik konuları insan isimleri (anthroponym), yerleşim yeri ve coğrafi yer şekillerinin isimleri (toponym) ile aşiret ve aile isimleri (ethnonym) dir. Derik, Kürtçe’nin Kurmanci lehçesinin konuşulduğu bir yöredir. Bu yüzden sosyolojik araştırmada Derik’in sosyal, tarihi ve coğrafi özelliklerinin yanı sıra istedik ki Derik ağzı, Derik yöresine özgü halk edebiyatı ürünlerinin örnekleri hakkında da biraz bilgi verelim.

One of important practices of language competence is denomination. Human beings denominates everything they interact with. Thus, human beings control their enviroment through denominating beings while they distinguish beings and know them. Some of these names are ‘’proper nouns’’. How are proper nouns given, what are the tendencies of naming, are there any order in terms of naming methods or is it arbitrary? Onomastics as a subsection of linguistics that seek answers to these questions survey the proper names and the formation of them. All types of proper nouns can be subject for onomastics studies. Names of people, mountains, hills, street, avenues, villages, cities, and countries etc. It can be said about the impotance of onomastic study for a language that out of the linguistic onomastic studies express ideas on the effects of ancient civilization, alien cultures and nations and their social life patterns on own language. In the western world the significance of onomastics is known; however, there are huge gaps in this area in Turkish and Kurdish. In Derik district of Mardin or under the name of Dêrika Çîyayê Mazî district in another saying the three subjects of onomastics and sociology of Derik is discussed in this study. Study’s onomastic topics are listed as names of people (anthroponym), settlements and geographical fundaments names (toponym) and the names of tribes and families (ethnonym). Derik is a region where Kurmanci idiom of Kurdish spoken. Therefore, it is aimed in this study to slightly inform about not only the social, historical and geographical features of Derik but also Derik’s idiom, folk literature items.