Eş’arî Kelâmında İmâmet Nazariyesi: Cüveynî Örneği*

Abstract

İslâm düşünce tarihinde Hz. Peygamber’in vefatını takip eden süreçte her toplumda olabilecek bazı ihtilaflar ortaya çıkmıştır. Bunların arasında önemli bir yere sahip olan konulardan birisi hiç şüphesiz “imâmet” sorunudur. İmâmet ya da başka bir ifadeyle hilâfet meselesi tarihte bir yönetim sorunu gibi görünse de aslında itikâdî bir tartışmaya dönüştürülmüş ve İslâm inanç ekolleri arasında “Şia” ile ete kemiğe bürünen bir itikadî ekolün varoluşsal esası olmuştur. Şia’nın siyasî olan imâmet meselesini bir inanç esası olarak kabul etmesi, imâmın ancak nass ve tayin yoluyla atanabileceği ve masum olması gerektiği gibi fikirleri savunması üzerine Ehl-i Sünnet, imâmet meselesine ilişkin tartışmalara dâhil olmuş ve konuyu Şia’ya reddiye şeklinde ele almıştır. Sünnî kelâm ekolü olan Eş’ariyye de imâmet konusunda İmâmiyye Şiası’nın iddialarını reddetmiştir. Bu iki ekolün imâmet konusunda temel ayrışma noktaları imâmetin vücûbiyetinin temellendirilmesi, imâmetin belirlenme yöntemi, mefdûlün imâmeti, ilk üç halifenin meşruiyeti, imâmda bulunması gereken vasıflar, imâmın görevden azlinin imkânı, her dönemde bir imâmın olmasının gerekliliği gibi yapısal hususlardır. Bu noktada Eş’ariyye, temelde imâmeti ictihadî bir mesele olarak görmüş ve siyasal otoriteyi dinî otoriteden farklı bir düzleme yerleştirme çabasına girişmiştir. Fakat Eş’arî okulun imâmet anlayışını derli toplu ortaya koyan müstakil bir çalışma mevcut değildir. Bu makalede, Eş’arî kelâm okulunun imâmet nazariyesini anlamak için İslâm siyaset anlayışının hatırı sayılır teorisyenlerinden olan İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî’nin konu ile ilgili görüşleri mercek altına alınmıştır. Öyle ki o, imâmet meselesine ilişkin müstakil eser telif eden birkaç kelâmcıdan biridir. Onun görüşleri temelde İmâmiyye Şiası’nın iddialarına bir reddiye olduğu için, bu çalışmada, öncelikle İmâmiyye Şiası’nın iddiaları kendi kaynaklarından tespit edilerek ele alınmış, ardından da Cüveynî’nin eleştirilerine yer verilmiştir. Böylelikle Eş’arî kelâmında imâmet meselesinin nasıl ele alındığı tespit edilmeye çalışılmıştır.

In the history of Islamic thought, in the process of following the death of the Prophet, some disputes emerged as it does in every society. One of the issues that have a significant place among them is undoubtedly the question of “imâmate”. Although imâmate, or in other words, caliphate seems to be a management problem in the history, in fact it was transformed into debate of faith and became an existential essence of a faithful school, which shaped in flesh and bones with “the Shi’a” among the Islamic faith schools. The school of Ahl al-Sunnah have been involved in the debate on the subject of imâmate on the basis of Shia's acceptance of the political imâmate issue as a belief base and his defense of the idea that the imâm can only be assigned by nass and appointment and should be innocent, and the school of Ahl al-Sunnah addressed this issue as a refusal to Shi’ah. Ash’ariyya, a Sunni kalam school, rejected the claims of İmâmiyya Shi’ah for the issue of imâmate. The basic disintegration points of these two schools on the problem of imâmate are the foundation of imâmate, the methods of determining the imâmate, the validity of mefdul’s imâmate, the legitimacy of the first three caliphs, the qualities to be searched for imâmate position, the possibilities of dismissing the imâm, and the necessity of having an imâm in every period. At this point, Ash’ariyya regarded the imâmate as a matter of ijtihad, and attempted to set political power at a different level from the religious power. However, there is no independent study that reveals the imâmate of the Ash'ari school. In this context, we have examined İmâm al-Haramain Al-Juwayni, a wellknown theoretician of Islamic politics, in order to understand the imâmate theory of the Ash’ari kalam school. Such that he is one of the few theologians who copyright the independent study about imâmate issue. Since his views were mainly a rejection of the claims of İmâmiyya Shi'a, in this study, firstly the claims of İmâmiyye Shi'ah are determined from their sources and then Juwayni’s criticizes are included. Thus, it is tried to determine how Ash’ari kalam school addressed the imâmate issue.