Dîwana Şêx Şemsedînê Exlatî Metin û Lêkolîn

Abstract

Şêx Şemsedîn, di sedsala 16-17an de helbestvan û mutesewifekî serdema edebiyata kurdî ya klasik e. Bi qasî ku tê zanîn yekemîn helbestvanê kurd yê terîqeta Xelwetî ye. Em vêya ji mexlesa wî ya “Xelwetî” fêhmdikin. Helbestavan di qada edebiyata kurdî de weke mexlesa xwe xelwetî maye. Ji dawiya sedsala 16an heta sedsala 17an jiyaye. Di sedsalên ku helbest nivîsandine, edebiyata kurdî di lutkeya xwe ya herî bilind de ye. Şêx Şemsedînê Exlatî, ji ber şerê di navbera dewleta Osmanî û Sefewiyan de ji navçeya Exlat ya girêdayi bajarê Bilîsê koçber bûye. Piştî mayîna çend salan li Oremarê, herî dawî li gundê Birîfka ya girêdayî bajarê Duhokê bi cî bûye. Jiyana xwe di uzlet û xelwetê de derbas kiriye. Di helbestê de zimanê wî giran û xwedî sentaksên cûda ye. Di helbesta kurdî de qalibên serbixwe ava kirine. Di helbestên xwe de bi piranî li ser jiyana gundewariyê rawestiyaye. Mîna şaèirên hemdemê xwe, felsefeya tesewifê di helbestên xwe de baş hunaye. Unsûrên devoka Serhed û devoka Behdînî di helbestên wî de hene. Helbestên dîwana wî bi piranî wenda ne. Ji ber ku di jiyana gundewarî û cihên asê de jiyaye, berhemên wî negihîştine navendên ilmî. Herwiha berhemên wî bi piranî winda, pûç û pelaçe bûne. Lê helbestên wî yên di destên me de didin îspatkirin ku şairekî mezin e. Heta niha jî hîn baş lêkolîn li ser nehatine kirin û negihîştiye nirxê xwe yê rewa. Helbestên xwe bi qalibên èerûzê nivîsandine. Di helbestên wî de senèetên edebî, serwa, paşserwa û gelek biwêj, unsûrên erebî, farisî bi kar anîne. Ji ayetan îqtîbas kiriye. Nêzî baweriya wehdetu‟l wucûdê ye. Ji dîwana wî 16 helbest li ber destê me hene. Ji van du helbest metleèê helbestan in. Bi giştî xezel nivîsandine.

V Ev xebata me ji despêk û pênc beşan pêk hatiye. Di despêkê de em li ser rewşa sîyasî ya ku Şêx Şemsedîn tê de jiyaye rawestiyane. Di beşa yekemîn de li ser jiyan û berhemên wî; di beşa duyemîn de li ser ziman û kesayeta edebî ya Şêx Şemsedînê Exlatî rawestiyane. Di beşa sêyemîn de ji hêla teşeyê ve vekolîna dîwanê me kiriye. Di beşa çaremîn de tehlîla dîwanê û di beşa pêncemîn de em li ser metnê dîwanê rawestiyane. Em di wê baweriyê de ne ku wê ev xebat cihê Şêx Şemsedîn di edebiyata kurdî de bêtir eşkere bike û şair baştir bide nasîn. Heta niha ji ber ku xebateke akademîk li ser dîwana Şêx Şemsedîn nehatiye kirin wê deriyê van xebatan bi awayekî baştir bide vekirin.Klasik Kürt edebiyatının en önemli şairlerinden biri olan Şeyh Şemsedin-i Ahlati 16-17 yy. arasında yaşamış mutasavvuf bir şaiirdir. Bilindiği kadarıyla klasik Kürt edebiyatında Kürtçe şiir yazan ilk ve tek Halveti şairdir. Bunu şiirlerinde kullandığı “Helveti” mahlasından da anlayabiliyoruz. Şair, Kürt edebiyatı sahasında halveti kalmıştır. 16. Yüzyılın sonlarından 17. Yüzyıla kadar yaşamıştır. Şiir yazdığı yüzyılda Kürt edebiyatı en zirve durumundaydı. Şeyh Şemsedin Ahlati, Osmanlı ve Sefevi devletleri arasındaki savaşlar yüzünden Ahlat‟tan göç etmiştir. Oramar‟da kaldığı birkaç seneden sonra Bırifka‟ya yerleşmiştir. Hayatını uzlet ve halvetle geçirmiştir. Halveti bir şair oluşu, şiirlerinde açıkça görülmektedir. Ağır bir dil kullandığı şiirlerinde farklı sentakslar geliştirmiştir. Özgün kalıplar kurmuştur. Şiirlerinde çoğunlukla kırsal yaşantı üzerinde durmuştur. Çağdaşları olan şairler gibi, tasavvuf felsefesini şiirlerinde iyi işlemiştir. Serhat ve Behdini ağızlarının özellikleri şiirine yansımıştır. Divandaki şiirlerin çoğu kaybolmuştur. Kırsal ve sarp yerlerde yaşadığı için, eserleri ilim merkezlerine ulaşmamıştır. Bu şekilde kaybolmuş ve kalanlar da yıpranmıştır. Elimizdeki şiirleri büyük bir şair olduğunu, bize kanıtlıyor. Şimdiye kadar da üzerinde iyi bir araştırma yapılmamış ve hakettiği ilgiyi göstermemiştir. Şiirlerini aruz kalıbıyla yazmıştır. Şiirlerinde edebi sanatları, kafiye, redif, bir çok deyim, Arapça ve Farsça unsurları kullanmıştır. Ayetlerden iktibas

VII yapmıştır. Vahdet-ul vücut felsefesine yakındır. Divanından elimizde 16 şiiri mevcuttur. Bunlardan ikisi şiir matlalarıdır. Tamamıyla gazel yazmıştır. Bu çalışmamız giriş ve beş bölümden oluşmaktadır. Girişte Şeyh Şemsedin Ahlati‟nin yaşadığı dönemin siyasi durumu üzerinde durduk. Birinci bölümde; hayatı ve eserleri üzerinde; ikinci bölümde dili ve edebi kişiliği üzerinde durduk. Üçüncü bölümde, şekil yönünden divanı araştırdık. Dördüncü bölümde, divanın içerik tahlilini yaptık. En son bölüm beşinci bölümde, divanın metni üzerinde durduk. Bize göre Şeyh Şemsedin Ahlati‟nin divanı üzerinde yapılan bu çalışma Kürt edebiyatı sahasında bir boşluğu dolduracak olup, bundan sonra yapılacak akademik çalışmalara bir kapı aralıyacaktır.Sheik Shemsedîn Exlati‟s appellation is Xalweti. He has been a Xalweti in the kurdish literature till up to date. He is the most important poet of all kurdish classic literature. He lived in the end of the sixteenth century till the seventeenth century. We accepted him that he is the kurdish poet of the religious order pf Xalweti. The kurdish literature in the centruy which he wrote his poems was the height of alls,according to our viewpoint. Sheik Shemsedîn Exlati emigrated from Exlat because of the battles between the Ottomon Empire and Safavid. After he had stayed in Oromarda for a few years, he seated in Birifkaya. He spent his life with uzlet and xelwet. Poet as a Xalweti stared in his poems. He wrote his poems with puffed-up language and he rectified different syntaxes in his poems. He designed original versifications in his poems. Most of the poems of the poems of him were abaut sily. Like the poets being Sheik Shemsedîn Exlati‟s contemporary, he discoursed the philosophy of mysticism very well in his poems. The characteristics of Serhat and Behdini‟s dialects are exist in his poems. Many of the poems in Collected were lost. Since he lived in rural areas his literary works couldn‟t be come to hand to the seat of learning. So almost all of them were lost but rests were being damaged Exlati is a great poet. There hasn‟t been carried out a well rounded research so far about him. He wrote his poems using eruz versification. In his poems he used many components such as poetry,rhyme,lots of idioms,arabic and persian/farsi. He extracted some of the verse of the koran. His poems are near to the philosophy of “wahdetu‟l wucûd” only sixteenpoems of him exist from his collected. Two of them are poem metles. He wrote completely Iyric poems.

IX Our this research consists of introduction and five chapters. In the introduction we have emphasized on the political situation of the are being Sheik Şemsedin Exlati lived. İn chapter one we emphasized the life and the literary work of Sheik Şemseddin Exlati. In chapter two we emphasized the literary personality and puffed-up language of Sheik Şemsedin Exlati‟s poems. In Chapter three we carried out the collected in terms of structure. In chapter four we analysed the collected in terms of the content. In the last chapter we emphasized on the text of the collected.