Sınır Ticaretinin Kentsel ve Kırsal Mekanın Dönüşümüne Etkisi: Nusaybin, Cizre, Silopi

Abstract

Türkiye’nin güneydoğu sınırında bulunan Nusaybin, Cizre ve Silopi kent merkezleri ve kırsalı 1950’lerden itibaren, özellikle de 1990 sonrasında sınır ticaretinin ürettiği sosyo-kültürel ve ekonomik dinamikler doğrultusunda şekillenmiştir. Türkiye’nin Irak ve Suriye’ye açılan ticaret kapılarını barındıran bu üç yerleşim doğal olarak bu güçlü dönüştürücü kuvvetin etkisinde dönüşmektedir. Sınır ticaretinin Nusaybin, Cizre ve Silopi özelinde hem kentsel hem de kırsal alanda ürettiği dönüşüm dinamiği, başka bir jeopolitik durumda herhangi başka bir temel ticari dinamiğin yapabileceği gibi, doğrudan ve dolaylı, formel ve enformel süreçlerle kendi yere özel sistemini üretmektedir. Kentsel büyümeyi şekillendiren en önemli unsur sınır ticaretinin ürettiği fiziksel altyapı ve donatılardır. Nusaybin ve Habur sınır kapıları ile bu kapılara ulaşımı sağlayan D-400 ve D-430 karayollarından oluşan güçlü çekim noktaları ve ticari akslar, kentlerin üzerinde gelişeceği fiziksel altlığı sağlar. Bu doğrultuda sınai üretimin olmadığı her 3 kent yerleşiminin ticaret fonksiyonlarını sağlayan ticari destek ve hizmet donatıları ile barınma fonksiyonunu sağlayan yeni mahallelerden oluşan fiziksel yapılaşma da bu akslar üzerinde gelişir. Formel kentleşme hızı ile nüfus artış hızının örtüşmediği durumlarda kente yeni göç eden bazı kesimler enformel üretimlerle barınma ihtiyacını karşılarken, sınır ticaretinin ticari anlamda enformel boyutuna karşılık gelen kaçakçı pasajları da kent merkezlerinde enformel anlamda gerçekleşen diğer bir yapılanmadır. Kırsal alanda ise sınır ticaretinin dinamikleri ekonomik yapıyı dönüştürürken, karayolları üzerinde yer alan köy yerleşimlerinde mekanın biçimlenmesinde rol oynamaya başlar: sınır ticaretinin nakliyecilik faaliyetinin bir yansıması olarak ilk üretimindeki kullanım amacını ve ömrünü tamamlayan mazot deposu, kamyon lastiği, kamyon brandası ve palet gibi artık malzemenin yeniden kullanılmasıyla kullanıcısı tarafından ana yaşam alanına ek olarak üretilen yapılar. Traktör garajı, tandır evi, kümes, sundurma, ahır, bahçe duvarı gibi (Şekil 7) çeşitli eklerde mimari ve yapısal eleman ölçeğinde karşımıza çıkan bu yapılaşma pratikleri sınır ticaretinin mekan üzerindeki dolaylı ve enformel etkisini araştırmak için önemli bir alan sunar. Bu doğruktuda, sınır kentlerinin ve kırsalının toplumsal, kültürel ve ekonomik dönüşümünde ve kentleşmesinde en büyük paya sahip faktör olan sınır ekonomisinin etkilerinin ortaya konması, bölgedeki kentleşme süreçlerinin genel dinamiklerinin anlaşılması ve kentsel kalkınmanın bu doğrultuda okunması bağlamında son derece önemli hale gelmektedir.