Tezkire-i Şu'arâ-yı Âmid'de Edebî Tenkidin Sözü: Hicrî XIII. Asır Şairleri

Abstract

Tezkireler edebiyatta bir tür olarak şair ve yazarların hayatları, eserleri ve edebî kişilikleriyle ilgili bilgi veren birinci dereceden önemli eserlerdir. Türk edebiyatında ilk tezkire Ali Şîr Nevâî'nin Mecâlisü'n-Nefâ'is adlı eseridir. Daha sonra Sehî Bey, Latîfî, Âşık Çelebi gibi şahsiyetler tarafından tezkireler yazılmıştır. Son tezkireler arasında XIX. yüzyılda Tevfîk'in Mecmû'a-i Terâcim'i, Mehmed Tevfîk'in Kâfile-i Şu'arâ'sı yer almaktadır. Klasik tezkire geleneği XX. yüzyılda Ali Emîrî'nin Tezkire-i Şu'arâ-yı Âmid'i ile devam etmiştir. Mahmud Kemal İnal, tezkiresinde ele aldığı şahsiyetle ilgili en ince detaya yer vermiş, tezkireciliğe adeta yeni bir ruh kazandırmıştır. Tezkire geleneği, İnal'in Son Asır Türk Şairleri adlı tezkiresiyle sona ermiş, yerini antolojik eserlere bırakmıştır. Tezkirelerde genel olarak şairin doğum ve ölüm yeri ve tarihi, mesleği, yaşam şekli, dünya görüşünün yanında, şairin eserleri ve edebî kişiliğine yer verilmiştir. Böylece okuyucu, tezkire sayesinde şairle ilgili bazen çok kısıtlı bazen de çok yönlü ansiklopedik bilgilere sahip olabilmektedir. Tezkirelerde şair, yazar ve eserleri tenkit edilirken çeşitli kalıp ifadeler kullanılmıştır. Bunlar arasında tab'-ı belâgat-şi'âr, tab'-ı sâfî, sihr-sâz, zâde-i tab'-ı dürer-bâr, âb-dâr, bî-hemtâ, 'âlem-ârâ, bî-pâyân, lâ-nazîr, dil-pezîr, garîb, ma'nî-dâr gibi kavramlar yer almaktadır. Ali Emîrî de tezkiresinde ele aldığı şairler ve eserlerini zât-ı velâyet-simât, eş'âr-ı selâset-şi'âr, nâtıka-senc-i belâgat, şu'arâ-yı asrînin güzîdesi, 'âlim, şâ'ir, mutasavvıf, zât-ı âlî-kadr, garîb-fıtrat, âsâr-ı ra'nâ, me'âl-i 'azâmet-pîrâ, kıt'a-yı dil-ârâ-yı yâkût, dür-dâne-i şehvâr gibi sözlerle tenkit etmiştir.

Bu çalışmanın amacı, Ali Emîrî'nin Tezkire-i Şu'arâ-yı Âmid adlı tezkiresinde şair ve eserlerini sunarken kullandığı tenkit "söz"lerini tespit etmektir. Çalışma yapılırken klasik tezkirelerle ilgili belge tarama, el yazması ve matbu eser inceleme, karşılaştırma, bulguları analiz yöntemleri kullanılmıştır. Sonuçta bir tezkireci olarak Ali Emîrî'nin işlediği şahsiyetle ilgili elde ettiği her türlü bilgiyi tezkiresine alırken eski Türk edebiyatı tezkire geleneği içinde kaldığı görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Ali Emîrî, tezkire, şair, eski Türk edebiyatı, tenkit. THE WORD OF LITERARY CRITICISM IN TADHKIRA-I SHU'ARA-YI AMID: THE POETS OF HIJRI 13TH CENTURY ABSTRACT Tadhkiras are very important works that provide information about the lives, works, and literary personalities of poets and authors, as a kind of literature. The first example of tadhkira in Turkish literature is the work of Ali Shir Newai, which named Majalisu'n-Nefa'is. Then, tadhkiras have been written by some authors like Sehi Bey, Latifi, and Ashiq Chelebi. The Majmu'a-i Terajeem which is written by Tewfiq and the Qafile-i Shu'ara which is written by Mehmet Tewfiq are among the recent tadhkiras in XIX. century. Classical tadhkira tradition in XX. Century continued with Ali Emiri's Tadhkira-i Shu'ara-yi Amid. Mahmud Kemal Inal has placed even the smallest details about the famous literary personalities, and has given a new spirit to the tadhkira. Tadhkira tradition has ended with Inal's Last Century Turkish Poets, and replaced with antologic works. The tadhkiras generally provide some information about the poet including place and date of birth, place and date of death, his/her occupation, life style, worldview, his/her works and and literary personality. Therefore, the readers may sometimes obtain limited and sometimes multidirectional encyclopedic information about poets from the tadhkira. In tadhkiras, some mold expressions were placed when criticise the poet, author and their works. Some of these include tab'-i belâgat-şi'âr, tab'-i sâfî, sihr-sâz, zâde-i tab'-i durer-bâr, âb-dâr, bî-hemtâ, 'âlem-ârâ, bî-pâyân, lâ-nazîr, dil-pezîr, garîb, ma'nî-dâr etc. Ali Emiri has also criticised some poets and their works in his tadhkira, with some words such as zât-i velâyet-simât, eş'âr-i selâset-şi'âr, nâtiqa-senc-i belâgat, şu'arâ-yi asrînin guzîdesi, 'âlim, şâ'ir, mutasavvif, zât-i âlî-qadr, garîb-fitrat, âsâr-i ra'nâ, me'âl-i 'azâmet-pîrâ, qit'a-yi dil-ârâ-yi yâqût, dur-dâne-i şehvâr etc. The aim of this study is to identify the criticism “words” that Ali Emiri used to present the poets and their works in the Tadhkira-i Shu'ara-yi Amid. During undertaking this study, the document scanning about classical tadhkiras, review of manuscripts and printed works, comparison method, analysis of findings methods were used. As a result it has been observed that Ali Emiri as a tadhkira writer stayed in old Turkish literature tadhkira tradition while he took into his tadhkira every knowledge related to the literary personalities.