Kürt Dili ve Kültürü ABD - Yüksek Lisans Tez Koleksiyonu

Permanent URI for this collectionhttps://hdl.handle.net/20.500.12514/2480

Browse

Now showing 1 - 20 of 168

MÎRSADU’L-ETFAL (ŞAHRAHÊ KÛDEKAN) FERHENGA MENZÛM A KURDÎ-FARISÎ (Vekolîn-Tekst)
(2012) Ramazan Pertev
Ferhengên menzûm cureyekî nezmê ne ku di edebiyata rojhilatê ya klasîk de gelek nimûneyên wê hene. Ev berhem bi piranî di pergala perwerdeyiyê ya medreseyan de ji bo ku zarokan hînî zimanên biyanî bikin dihatin amadekirin. Herçend piranî bi du zimanan bin jî awayên wan ên çend zimanî jî hene. Di edebiyata zimanên rojhilatî de, ev tradîsyoneke kevn û berbelav e. Yekem ji nimûneyên ferhengên menzûm ên duzimanî ku tê zanîn Dustûru’l- Luğaya Edib Natanazzi (m.1106) ye ku bi erebî-farisî ye û ji bo ku zimanê erebî hînî farisan bike hatiye amadekirin. Di nîvê sedsala XII.de nivîskarê Îranî, Reşîduddîn Watwatî (m.1182) jî xebateke bi vî rengî amade kiriye. Di edebiyata Islamî de Nisâbu’s-Sibyân a Ebû Nesr Ferâhanî (m.1221) yek ji girîngtirîn ferhengên menzûm ên erebî-farsî ye. Li erdnîgariya Enetolyayê, yekem nimûneyên ferhengên menzûm, bi erebî-farsî bûn. Nimûneya pêşî ya ku tê zanîn Zuhretu’l-Edeb a Şükrüllah e ku di sala 1242an de hatiye nivîsîn. Wek yekem nimûneya erebî-tirkî ya di vî warî de Luğat-i Ferişteoğlu ya Abdullatif bîn Melek tê qebûlkirin. Wî ev berhema xwe di sala 1392an de nivîsandiye. Di warê farsî-tirkî de yekem nimûneya vî cureyî di sala 1400an de bi navê Tuhfe-î Husamî ji aliyê Husam bîn Hesen ve hatiye nivîsîn. Di nav ferhengên menzûm ên farsî-tirkî de berhema ku herî tê naskirin Tuhfe-î Vehbî ya Sünbülzade Vehbî (m.1809-10) ye. Ev behrem di navbera salên 1798-1909an de 58 caran hatiye çapkirin. Ev yek jî girîngiya berhemên vî cureyî nîşanî me dide. Di nav ferhengên menzûm ên farsî-tirkî de yek ji berhemên ku pir tê naskirin Tuhfe-i Şahidî an jî Luğat-i Şahidî ye ku ji aliyê Şahîdî Îbrahîm Dede (m.1550) ve hatiye nivisin. Li gor agahiyên li ber dest, di edebiyata kurdî ya klasîk de heta niha herî kêm çar ferhengên bi vî awayî hene. Ji sedsala XVII. vir de, di her sedsalê de ferhengeke menzûm a bi zimanê kurdî hatiye nivîsîn. Di edebiyata kurdî ya klasîk de tradîsyona ferhengnivîsiya menzûm ji aliyê Ehmedê Xanî, di sala 1683yan de bi Nûbehara Biçûkan dest pê kiriye. Gulzar ji aliyê İsmaîlê Bazîdî (1655-1710) hatiye nivîsîn ku bi kurdî-farisî-erebî ferhengeke sêzimanî ye. Luxetnameyî Ehmedî ya Şêx Marûfê Nodeyî ku kurdî(soranî)-erebî ye di sala 1790an de hatiye nivîsîn. Xeleka dawî ya vê tradîsyonê ferhenga menzûm Mîrsadu’l-Etfal e ku bi kurdî-farsî ye û ji aliyê Şêx Mihemed Kerbelayî ve di sala 1912an de hatiye nivîsîn. Di vê xebatê de me di peywenda ferhengnivîsya menzûm a kurdî de berhema Şêx Mihemed Kerbelayî ya Mîrsadu’l-Etfalê ji aliyên teşe û naverokê ve vekoland û piştre me teksta kurdo-erebîk latînîze kir. Ev xebat ji destpêkek, sê beş û ferhengekê pêk tê. Di destpêkê de bi awayekî giştî pênasên ferhengên menzûm, taybetiyên wan ên hevpar û giştî, di zimanên rojhilatî de tradîsyona ferhengnivîsiya menzûm û di edebiyata kurdî ya klasîk de kurtemêjûya ferhengnivîsiya menzûm hatine vekolîn. Di beşa yekem de bi awayekî giştî agahiyên der bareyê jiyana Şêx Mihemed Kerbelayî, taybetiyên heyama wî û medreseya Aqtepeyê de hatine dayîn. Her wiha berhemên wî hatine danasîn. Di dawiya beşê de di ferhengnivîsiya menzûm a kurdî de cih û girîngiya Kerbelayî û Mîrsadu’l-Etfalê hatiye vekolîn. Di beşa duyem de ji aliyên teşe, naverok û ziman ve, analîza Mîrsadu’l-Etfalê hatiye kirin. Ji aliyê teşeyê ve, menzûmbûna wê, li gorî beşan awayên wê yên nezmê, pergala behr, kêş, qafiye û hin hunerên vegotinê hatine ravekirin. Ji aliyê naverokê ve, bi rêbazên pedagojîk mijarên ferhengê li ser binbeşên curbicur hatine dabeşkirin. Ji aliyê ziman ve jî, hin mijarên zimanî û rêzimanî hatine vekolîn. Di beşa sêyem de pêşî, taybetiyên “nusxeya daner” hatine danasîn. Piştre li gor vê nusxeyê, metna kurdo-erebîk hatiye latînîzekirin. Ji bo ku xwendevan bi hêsanî bêjeyên kurdî û farsî ji hev derxin me bêjeyên kurdî stûr, bêjeyên farsî jî îtalîk nîşan dan. Ev awa di temamê mînakên nav tezê de jî hat bikaranîn. Bêje û qertafên ku ne ji ferhengê bûn, me wekî xwe hîştin. Di beşa encamê de piştî lêkolîn û lêgerînên me yên li ser berhemê, daneyên ku me tesbit kirin, nivîsandin. Di dawiyê de me ferhengeke kurdî-farsî-tirkî ya sêzimanî amade kir. Bi vî awayî me xwest ku edebiyatzan û lêkolînêr bi hêsanî sûd jê wergirin. Di pêvekan de me hin belgeyên girîng ên bi mijarê ve eleqedar bi cih kirin.
DI PEYDABÛNA EDEBIYATA KURDÎ YA LI CIZÎRA BOTAN DE KARÎGERIYA BAJARVANIYÊ
(Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, 2012) Ergün, Zülküf
Ev xebat ji destpêkek û çar beşan pêk tê û di mînaka Cizîra Botan de di peydabûna edebiyata Kurdî de rola bajarvaniyê vedikole. Peywendiya bajar û edebiyatê ji bajarên pêşî û vir ve dewam dike, lewra ji bajarên sumerî û vir ve hinek diyardeyên bajarvaniyê bûn sedem ku bingeha edebiyata nivîskî li bajaran bê danîn. Niştecîbûn, dewlet, xanedan, dîn, nivîs û şaristanî weku girîngtirîn diyardeyên bajarvaniyê derdikevin pêş. Di serdema îslamî de û bi taybetî di dawiya xelîfetiya Ebbasî de hin xanedanên kurdan derketin holê û di paytextên van xanedanan de bingeheke bihêz a bajarvanî û edebiyatê hat danîn. Lê di pêvajoya avabûna vê bajarvanî û edebiyatê de xanedanên kurdan û bajarên wan ketin ber pêla dagirkeriya tirk û moxolan û heta sedsala çardeh û panzdehan ev rewş neguherî. Piştî vê demê, li hin herêmên Kurdistanê mîrekên kurd derketin holê û paytextên van mîrekan bûn cihê peydabûna edebiyata nivîskî ya kurdî. Mîr Ebdulezîz di destpêka sedsala çardehan de dawî li hukmê moxolan anî û Cizîrê kir paytexta Mîrektiya Azîzan. Bi vî awayî ji sedsala XIVan heta sedsala XIXan bi evraz û nişûv be jî bajar di bin rêvebiriya Mîrektiya Azîzan de ma û bû yek ji wan navendên herî bihêz ên edebiyata kurdî. Lewra bajar ji ber rêvebirî, bingeha aborî, heterojeniya civakî, avadanî û dezgehên xwe yên xwendin û rewşenbîriyê bû navenda dahênana edebî. Li ser vê bingehê, piştî ku xanedaneke kurd li Cizîrê hat ser hukum û nesaqamgîriya siyasî ji holê rabû, di sedsala XVIan de bi riya Melayê Cizîrî li Cizîra Botan edebiyateke bihêz a kurdî serî hilda. Mela di nava hel û mercên libar ên Cizîrê de pêgihîşt û bi saya parastina mîrên Cizîra Botan li Medreseya Sor bû muderis. Ji xwe her du qesîdeyên Melayê Cizîrî yên ku ji bo pesindana Mîrê Cizîra Botan Mîr Şerefê Sêyem hatine nivîsîn û danberheva Mîr Umadîn û Mela vê peywendiya xurt a Mela ya digel seraya Cizîra Botan berçav dikin. Ev jî nîşan dide ku Mela mîna helbestvanên bajarî yên serdema xwe ji sîstema parastinê ya hukumdaran veder nebûye û ev sîstema parastinê ji bo peydabûna edebiyata wî bûye hokareke girîng. Ji bilî pesindana mîrên Cizîra Botan salixdana hin bûyer û kesayetên girîng ên dîroka Cizîra Botan û weku nîşaneya edebiyata bajarî wesifdana evîneke piralî IV jî taybetmendiyên girîng ên edebiyata Melayê Cizîrî ne ku peywendiya wê bi bajarvaniya Cizîra Botan re heye. Cizîra Botan ji ber bingehên xwe yên bajarvaniyê dibe cihê serdana helbestvanan û mijara berhemên edebî. Di vê çarçoveyê de Ehmedê Xanî digel ku ne helbestvanekî Cizîrî ye jî şakara xwe ya edebî Mem û Zînê li ser çîrok û efsaneyên Cizîra Botan nivîsiye û Cizîr kiriye navenda bûyerên berhema xwe. Weku taybetmendiyên berhemên edebiyata bajarî di Mem û Zînê de jî pesnê Mîrê Cizîra Botan û seraya Cizîrê hatiye dayîn û bi vî awayî taybetmendiyên bajarvaniya Cizîra Botan hatine berçavkirin. Feqiyê Teyran jî digel ku ne ji Cizîrê ye demekê li vî bajarî maye û digel Melayê Cizîrî danberheveke helbestî daniye. Di vê çarçoveyê de Melayê Cizîrî ji ber ku damezirînerê xwendingeha edebî ya Cizîra Botan e, îlham daye gelek helbestvanan û li dora wî bizaveke edebî peyda bûye. Ji xwe Remezanê Cizîrî jî yek ji wan şagirtên Melayê Cizîrî bûye ku li ser şopa wî helbest nivîsiye û bûye yek ji helbestvanên hêja yên Cizîra Botan. Bi vî awayî derdikeve ku Cizîra Botan ji ber derfetên xwe yên bajarvaniyê weku bikerên edebî rê li ber pegihîştin û pevgihîştina helbestvanan vekiriye û ji ber van diyardeyên xwe yên bajarî, bûye navendeke girîng a edebiyata kurdî.
DI KILAMÊN EVÎNÎ YÊN DENGBÊJAN DE TEMAYA JINÊ
(Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, 2012) Çiftçi, Tekin
Folklor mirêka civakê ye. Ji xwarinê heya cil û bergan, ta xewn û xiyalan her tiútê civakê dinimîne. Roniyê dide dîrokê û wê digihîne îro. Zayîna folklorê bi ya civakê re yek e.Yên ku vê mirêkê ji wê rojê heta îro bi xwe re digerînin jî piranî jin in. Jin him afirînerê folklorê ne, him jî pêúkêúvanê wê ne. Folklor, li welatên Rojava piútî sedsala XIXan bûye zanistek û li ser wê xebatên bi rêk û pêk hatine kirin. Ji van xebatan hatiye fêmkirin ku jin di navenda folklorê de ne. Lê mixabin di nava kurdan de xebatên folklorê gelekî dereng dest pê kirine. Yên ku hatine kirin jî piraniya wan berhevok in. Ji aliyê akademîk ve qels in. Ev xebat, bi armanca dagirtina vê valahiyê, weke destpêkekê hatiye kirin. Jinan, di nava beúên folklorê de herî zêde kilam derxistine pêú. Li ser her bûyer û rewúê kilam gotine. Kilamên kurdî, bi piútgiriya dengbêjan bûne beúeke girîng ya çanda devkî û di sazkirina nasnameya civakê de peywireke girîng hildane ser milên xwe. Di beúa yekemîn de pênas û peywira folklorê, têkiliya çanda devkî û folklorê bi alîkariya berhemên akademîk hatiye nîqaúkirin. Têkiliya folklorê û hin zanistên din bi kurtî hatiye vegotin. Ji bilî kurdên Kurdistanê, xebatên ku kurdên Qafqasya û Awrûpayê kirine jî bi kurtî hatine danasîn. Beúa duyemîn li ser statûya jinên kurd e. Li gor çavkaniyên nivîskî û devkî statûya jinên kurd ya nava malê û civakê hatiye úîrovekirin. Muzîka kurdî û cureyên wê, taybetiyên wê, têkiliya muzîka kurdî û muzîka welatên cîran di beúa sêyemîn de hatiye nirxandin. Ji bilî danasîna cureyên muzîka kurdî, ji bo her cureyî çarînek an jî du çarîn wekî mînak hatine dayîn. Hîmê muzîka kurdî ji aliyê jinan ve hatiye danîn. Beúa çaremîn bi armanca naskirina jina kurd ya di nava kilaman de hatiye amadekirin. Ji bilî bejn û bala jinê, xweúikiya jinê, diyardeyên wekî hevnasîn, zewac, fedakarî, gazin, nifir-dia, mêrê xirab û revê jî hatine úîrovekirin. Mijar bi mînakan hatiye dewlemendkirin. Wekî dawî, bandora jinê ya li ser kilamên dengbêjan, pêúkêúkirina wê û rewúa jinê ya rastî, di çarvoveya vê xebatê de hatiye nîqaúkirin hin encam hatine bidestxistin. Di pêvekê de jî wekî mînak deúîfreya deh kilaman hatiye dayîn.
DÎWANA MELA EHMEDÊ HEYDERÎ (METN Û LÊKOLÎN)
(2013) Önder Beyter
Mela Ehmedê Heyderî, di çaryeka dawîn a sedsala XIXan û nîvê yekemîn ê sedsala XXan de jiyaye. Di van salan de edebiyata klasîk a kurdî êdî hêdî hêdî serencama xwe biriye serî. Di vê qonaxê de Heyderî, bi nûnertiyeke serkeftî ve bûye yek ji xeleka dawîn a edebiyata kurdî ya klasîk. Ev xebata me ya bi navê Dîwana Mela Ehmedê Heyderî; Metn û Lêkolîn, ji destpêkek û çar beşan pêk hatiye. Di beşa yekemîn de em bi dûr û dirêjî li ser jiyana wî û bi kurtî jî li ser berhemên wî yên xeynî dîwanê sekinîne. Di beşa duyemîn de jî em li ser kesayetiya wî ya edebî û taybetiyên zimanê dîwanê sekinîne. Herwiha, di beşa sisêyan de jî dîwan, ji aliyê şiklî ve hatiye veçirîn. Beşa çaran jî, ji metnê bitenkîd ê dîwanê yê ku bi berawirdkirina sê nusxeyan derketiye holê, pêk hatiye. Di tîpguhezandina metnê dîwanê de, şûna tîpên erebî yên ku di elifbêya kurdî de cî nagrin, tîpên transkirîpsiyonê yên navneteweyî hatine bikaranîn. Dîsan, bo cûdahiyên fonetîkî yên di navbera nusxeyan de, ji bo yekîtiya zimên û metnekî têkûz, formekî hevpar hatiye bikaranîn. Dîwana Heyderî ya ku dîwaneke muretteb e, ji her aliyan ve gelek bihêz hatiye vehonandin. Herfên qafiyeya helbestan anegorî rêza elifbêyê hatine danîn. Erûz, bi awayekî serkeftî hatiye tetbîq kirin. Helbestên ku di seranserê dîwanê de cî girtine bi 15 qalibên jihev cûda yên 6 behrên erûzê ve hatine nivîsîn. Digel vê, dîwan ji aliyê cureyên nezmê ve jî dewlemend e û di dîwanê de bi tevahî 10 cureyên nezmê cî girtine. Herwiha, 3 cure qafiye hatine bikaranîn; mucerred, muqeyyed û murdef. Ji redîfên 60 helbestan 40 heb bi kurdî, 15 heb bi erebî û 5 heb jî bi farisî hatine nivîsîn. Di rêstina helbestan de rewanî û zimanekî vekirî hatiye tercih kirin. Di dîwanê de digel bêjeyên erebî û farisî, peyvên tirkî jî gelek hatine bikaranîn. Di bêjeyên farisî yên ku di dîwanê de hatine bikaranîn de, bêtir bêjeyên ku nêzikî kurdî an jî yên ku bi kurdî re hevpar in, hatine tercih kirin. Li seranserê dîwanê temaya ku derketiye pêş, hîcret û bêkesî ye. Hema hema di hemû helbestan de şîkayet ji tenahî û bêkesiyê hatiye kirin. Çekên klasîk ên ku di şerên serdemên berê de hatine bikaranîn, di helbesta klasîk de herwekî nêrîn û awirên tûj ên dilberê hatine qebûl kirin. Anku, şaîran amûrên şer ên mîna tîr, sertîr, rimil, şûr û hwd. şibandine nêrîn, awir û bijangên dilberan. Lê belê, dema ku mirov bala xwe dide Dîwana Heyderî, mirov dibîne ku digel van çekên klasîk, çekên modern jî li van mezmûnan hatiye zêde kirin û bi vê rêyê ve kompozîsyoneke nû hatiye ava kirin. Di nava kesayetên şaîr ên ku li ser Heyderî herî zêde tesîr ava kirine, herdu otorîteyên edebiyata kurdî ya klasîk; Melayê Cizîrî û Ehmedê Xanî ne. Tesîra Mela û Xanî him di Dîwana Heyderî de û him jî di Munacata Heyderî de bi zelalî xwe daye xuyan kirin. Di dîwanê de bo Melayê Cizîrî, rengdêra “Xoceyê Şehrê Cizîrê” hatiye bikaranîn. Dîsa, di helbesta 37an de navê “Mem û Zîn”ê û di helbesta 107an de jî tenê navê “Mem”î derbas bûne. Di Munacata Heyderî de bo Xanî, “Ehmed Efendiyê Xanî” hatiye bikaranîn. Lê belê, di tu derê dîwanê de qet em rastî navê Feqiyê Teyran nehatine.
FOLKLORÊ KIRMANCAN (ZAZAYAN / KIRDAN / DIMILÎYAN) SER O CIGÊRAYÎŞÊ
(2013) Nadire Güntaş Aldatmaz
Bu çalışma ile farklı lehçeler konuşan Kürt toplumsal yapılarından biri olan Kırmancların (Zazalar/Kırdlar/Dımıliler) yaşamını yansıtan bazı folklorik ögelerin araştırılması ve yazılı hale getirilmesi amaçlanmıştır. Folklor, kapsamı bakımından oldukça geniş bir alanı içine almaktadır. Bu kadar geniş kapsamlı bir konunun bu kadar geniş bir coğrafyada çalışılması elbette bir yüksek lisans tezini aşar. Bu nedenle çalışma sadece üç ayrı alanı kapsayacak şekilde yapılmıştır. Alan seçimi yapılırken, çevrelerinin ortak özelliklerini taşıyan yerler olmasına özen gösterilmiştir. Bundan hareketle, araştırma alanı olarak Kırmancların yoğun olarak yaşadıkları bölgenin kuzeyinde Dersim-Mameki, orta bölümde Diyarbakır-Lice, Güneyde ise Urfa- Siverek seçilmiştir. Bu yerlerde yaşayan ve Kırmancca konuşan Kürtler hem konuşulan şive bakımından hem de dini inanç (mezhep) bakımından birbirinden farklıdırlar. Ayrıca her üç bölgede yaşayan Kırmanclar, kendilerini ve dillerini farklı adlandırmaktadırlar. Araştırma sahasına, belli kriterler göz önüne alınarak karar verildikten sonra görüşülecek kişiler belirlenmiştir. Araştırma yöntemi, ağırlıklı olarak, sahada yüz yüze görüşme şeklinde olmuştur. Sahaya çıkmadan önce, folklor araştırmaları için gerekli yaklaşık 300 soru hazırlanmış, önceden belirlenen, yaşça ileri ve yöre kültürüne hâkim, kültürü hala yaşayan, dile hâkim, yani asimilasyondan en az etkilenen kişilere sorulmuş ve anlatımlar kaydedilmiş, sonra da kayıtlar dinlenerek yazılı hale getirilmiştir. Yüz yüze görüşmenin yanı sıra araştırma yöntemi olarak kaynak taraması da yapılarak ilgili kaynaklardan yararlanılmıştır. Bu çalışma, giriş bölümü dışında altı bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde, araştırmanın kapsamı ve çerçevesi çizilmiş, metodu hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde, folklorun tanımı ve mahiyeti, dünyada folklor çalışmaları ve bu çalışmaların içeriği ele alınmıştır. Bu çerçevede dünyada folklor araştırmalarından örnekler sunulmuştur. Amerika, Almanya (doğu-batı), Fransa, İspanya, İtalya, İrlanda, Rusya, Mısır, İsrail ve Türkiye’deki folklor çalışmalarının tarihçesi kısaca aktarılmıştır. Bu kısmın sonunda da Kürt folkloru ile ilgili çalışmalar aktarılmıştır. Bunlar, Ermenistan, Suriye, İran, Irak ve Türkiye Kürtlerinin çalışmaları olarak ayrı başlıklar altında sunulmuştur. Üçüncü bölümde, araştırma alanı, Kırmanccanın konuşulduğu yerler ve Kırmancların kendilerini ve dillerini adlandırmaları hakkında bilgi verilmiştir. Buna göre, Dêrsim (Tunceli), Çewlîg (Bingöl), Dîyarbekir (Diyarbakır), Ruha (Urfa), Erzingan (Erzincan), Erzirom (Erzurum), Gimgim (Varto), Xarpêt (Elazığ), Sêwas (Sivas), Bidlîs (Bitlis), Semsûr (Adıyaman), Sêrt (Siirt)’in merkez ve/veya ilçelerinde Kırmancca konuşulmaktadır. Kırmanccayı konuşan halk, her ayrı bölgede kendini ve konuştuğu dili farklı adlandırmaktadır. Bunlar: Kırmanc-Kırmancki Kırd-Kırdki Dımıli-Dımılki Zaza-Zazaki şeklindedir. Bilindiği gibi Kürtlerin bir bölümü, özellikle Kırmancca konuşanlar sert bir coğrafyaya sahipler ve sert bir iklimi yaşamaktadırlar. Bu da Kürtlerin sosyo-ekonomik yaşamlarında olduğu gibi kültürel yaşamında da önemli rol oynamaktadır. (Uzun kış koşullarına uygun bir yaşam biçimi geliştirmek. Ör: Giyim biçimi, sözlü edebiyat, oyunlar vb.) Dördüncü bölümde, bölgenin sosyal yapısı, bölgede meydana gelen sosyal olaylar ve bu olayların sosyal yapının değişimine etkileri incelenmiştir. Özellikle toplumsal hareketler sonucunda yaşananların, sosyal yaşamın dönüşmesindeki rolleri ve yine doğal afetler sonucu oluşan göçlerin sosyal yaşama etkileri ile ilgili gözlemler aktarılmıştır. Beşinci bölümde, araştırma alanından bazı sözlü edebiyat ürünleri derlenip irdelenmiş ve örnekler sunulmuştur. Sözlü edebiyat ürünlerinin bir kısmı, dünyadaki aynı türden ürünlerle karşılaştırılıp, ortak yanları belirtilmiştir. Bu bölümde, “Sözlü Edebiyat” başlığı altında, derlenen bazı halk masalları ve türleri incelenmiştir. “Efsane ve Mitler” başlığı altında: Varoluş efsaneleri Şahıslara ait efsaneler Yer efsaneleri Hayvanlar ile ilgili efsaneler Doğa ile ilgili efsaneler de aktarılmıştır. Yine aynı bölümde, tekerlemeler, atasözleri, deyimler, fıkralar, bilmeceler, dualar, beddualar, küfürler ve sevgi sözlerinden örnekler incelenerek aktarılmıştır. Altıncı bölüm, halk yaşamı ve inançları hakkındadır. Bu bölümde Alevi ve Sünni inanca sahip Kırmancların inanç biçimleri ve bunların yansımaları ayrı ayrı ele alınmıştır. Bu bölümde, belli bir standadı olan, yazılı bir metne sahip ve genel kabul gören dinlerin, folklorun konusu olmaması nedeniyle ağırlıklı olarak Alevi inanca sahip Kırmancların inanç biçimleri yansıtılmıştır. Ayrıca her iki kesimde, yazılı metinler dışında, günlük yaşamdaki çeşitli inanç ve uygulamalar, yansımaları ile birlikte aktarılmıştır. “Halk İnançları” başlığı altında, muska, ip bağlama, keramet, “Hayvanlar Hakkındaki İnanmalar” başlığı altında, baykuş, yılan, goyîne, ceylan (dağ keçisi), tavşan, leylek, “Gökyüzü İle İlgili İnanmalar” başlığı altında, güneş, ay, şimşek, “Ateş ve Mum” başlığı altında ise ateş ve mum ile ilgili inanmalar aktarılmıştır. Yine bu bölümde: “Din ile Alakalı İnanmalar” başlığı altında Alevi inancına ait önemli günlerden: On iki imam, aşure ve on iki kazan kurma, Gaxand (yeni yıl), Cem ayinleri, Hızır, qawite, kurban, Ölüler günü ve ziyaretler ile ilgili inançlar, uygulamalar ve yansımaları aktarılmıştır. Aynı bölümde “Bazı Önemli Günler ve Mevsimsel Bayramlar” başlığı altında: Çele, Martın Kara Çarşambası, Newroz ya da Kormişkan bayramları ile ilgili uygulamalardan örnekler sunulmuştur. Ayrıca, misafir ağırlama, askerlik ve gurbet, halkın tedavi yöntemleri, halk oyunları, halk hukuku (boşanma, miras, uzlaşma), halk müziği (kültürü taşımasındaki rolü), halk giyimi, çocuk oyunları ve halk sporundan örnekler de aktarılmıştır. Son olarak bu bölümde “Başka İnanç ve Uygulamalar” başlığı altında günlük yaşamdaki, belli bir kurala bağlı olmayan uygulamalardan örnekler sunulmuştur. Ör: Selamlaşma, hal-hatır sorma gibi. Yedinci bölüm ise sonuç bölümüdür. Burada Kürtlerin sahip oldukları binlerce yıllık kültür varlığının nesilden nesile sözlü aktarımlarla ulaştırıldığı, kaybolma tehlikesi ile karşı karşıya olan, Kürtçenin Kırmancki lehçesine ait folklorik varlıkların derlenmesi, korunması ve nihayet Kürtçenin eğitim alanında hayat bularak varlığını sürdürmesi gereği üzerinde durulmuştur. Tez çalışmamın son kısmında, bibliyografyadan sonra ekler bölümünde, derlediğim ve tez metninde atıfta bulunduğum sözlü edebiyat ürünü olan folklor materyallerinin tamamı bulunmaktadır. Ayrıca, bu çalışma kapsamında görüştüğüm kimselerin fotoğrafları ve yöreye ait bazı fotoğraflar da yer almaktadır.
Lêkolîneke folklorî li ser destana mem û zînê
(Mardin Artuklu Üniversitesi, 2013) Attı, Hikmettin; Yıldırım, Kadri
MEM Û ZÎN DESTANI ÜZERİNE FOLKORİK BİR İNCELEME Hikmettin ATTI ÖZET Bu tezde modern folklor biliminin prensipleri çerçevesinde, halk edebiyatı ürünü olan Memê Alan Destanı ile yazılı bir eser olan Ehmedê Xani'nin Mem u Zîn'i arasındaki ilişki incelendi. Halk edebiyatı ürünü olan Memê Alan Destanı için, araştırmacı yazar Qanatê Kurdo'nun, Mem û Zîn adlı eserinde toplanan oniki (12) varyantı ve Roger Lescot'un Memê Alan adlı derlemesi esas alındı. Qanatê Kurdo'nun eserindeki oniki varyantan birisi, kürtçe'nin sorani lehçesiyle kaydedildiği için (Varyant 12), değerlendirmenin dışında tutuldu. Bir diğer varyant da (Varyant 3), Ehmedê Xanî'nin Mem u Zîn'inin bir kopyası niteliğinde olduğu için değerlendirmenin dışında tutuldu. Ehmedê Xanî'nin Mem û Zîn'i için, Prof. Kadri Yıldırım'ın, Mem û Zîn, Çeviri ve Kavramsal Tahlili, adlı çalışması esas alındı. Tez, Giriş bölümünün dışında, üç anabaşlık altında hazırlandı. Giriş bölümünde genel olarak folklor biliminin çıkışı ve yayılması yine folklor terminolojisi hakkında kısa bilgiler verildi. Birinci bölümde, yukarıda bahsedilen Memê Alan varyantları ile Xanî'nin Mem û Zîn'î arasında birkaç epizota göre mukayese yapıldı. Bu mukayesede mümkün olan en üst seviyede, destanın bütün süreçleri değişik varyantlara ve Mem û Zîn'e göre verilmeye çalışıldı. Bununla amaçlanan; Memê Alan ile Mem û Zîn arasındaki ortak noktaları tesbit etmek (ki muhtemelen bu ortak noktalar aynı zamanda destanın en eski pasajları idiler) ve göstermek ve aynı zamanda Memê Alan ile Mem û Zîn arasındaki aktif ve iki taraflı geçişlilik ilişkisine dikkat çekmektir. İkinci bölümde, motif yapısı çerçevesinde, folklorik Memê Alan ile Xanî'nin Mem û Zîn'ini incelendi. Bu bölümde tesbit edilen her motif üç ana başlıkta değerlendirildi. İlk olarak, bu motifin genel olarak halk edebiyatındaki yeri ve önemi değerlendirildi, ikinci olarak; bu motifin Memê Alan Destanı'nda karşımıza nasıl çıktığı tesbit edildi ve son olarak; motifin Xanî'nin Mem û Zîn'indeki yeri tesbit edildi. Bu bölümde motiflerin tesbitinde, Stith Thompson'un ünlü Motif Index of Folkliterature (Halk Edebiyatının Motif Indeksi) adlı çalışması esas alındı. Motiflerin tesbitinde ağırlıkla, Memê Alan ile Mem û Zîn arasındaki ortak motifler üzerinde duruldu. Her motifin incelenmesinde, o motifin genel olarak Halk Edebiyatı içindeki yerine dikkat çekildi ve özelde Memê Alan Destanı'nda nasıl karşımıza çıktığı incelendi. Ve sonra aynı motifin, Xanî'nin Mem û Zîn'inde, nasıl geçtiği tesbit edildi. Bu bölümde aynı zamanda, Zeynelabıdin Zınar'ın, Di Çanda Kurdî De 37 Şaxên Zanistiyê (Kürt Kültüründe Bilimin 37 Dalı) adlı çalışması da esas alındı. Bu çalışmada kürt masalında tesbit edilen ortak noktalardan (133 ortak nokta), çalışmamız ile ilgili olanlardan faydalanıldı. Çalışmanın üçüncü bölümünde, Xanî'nin Mem û Zîn'i, halk kültürü unsurları bakımından incelendi. Bu bölümde sadece Xanî'nin Mem û Zîn adlı eseri esas alındı. Bu halk kültürü unsurları, dini-inançsal unsurlar, yas ve şölen gelenekleri (newroz, av geleneği, düğün merasimi, yas geleneği vb.), halk hekimliği geleneği, müzik, halk oyunları gibi çeşitli başlıklardır. Sonuç bölümünde kısaca ulaşılan bazı sonuçlar verildi. Tezin üç ayrı bölümü, üç ayrı metodla incelendi. Birincisi Mukayese yöntemidir. Bu yönetmeden amaç; Memê Alan varyantlarının kendi içinde mukayesesi ve Mem û Zîn ile ortak noktaları ve ayrışan yanlarını tesbit etmektir. İkinci yöntem; motif yapısı bakımından incelemektir. Bu metot halk edebiyatı araştırmalarında son zamanlarda modern bir metod olarak ön plana çıkmıştır. Bu bölümde Memê Alan ile Mem û Zîn'de geçen ağırlıkla ortak motifler tesbit edilip incelendi. Üçüncü yöntem olarak, bir klasik yöntem olan ve halk edebiyatı araştırmalarında genelde halk kültürünün maddi ve manevi unsurlarını ön plana çıkarıp inceleyen yöntemdir. Üçüncü bölümde bu yöntem ışığında Xani'nin Mem û Zîn adlı eseri incelendi.
Dîwana Şêx Şemsedînê Exlatî Metin û Lêkolîn
(Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, 2013) Yılmaz, Serdar
Şêx Şemsedîn, di sedsala 16-17an de helbestvan û mutesewifekî serdema edebiyata kurdî ya klasik e. Bi qasî ku tê zanîn yekemîn helbestvanê kurd yê terîqeta Xelwetî ye. Em vêya ji mexlesa wî ya “Xelwetî” fêhmdikin. Helbestavan di qada edebiyata kurdî de weke mexlesa xwe xelwetî maye. Ji dawiya sedsala 16an heta sedsala 17an jiyaye. Di sedsalên ku helbest nivîsandine, edebiyata kurdî di lutkeya xwe ya herî bilind de ye. Şêx Şemsedînê Exlatî, ji ber şerê di navbera dewleta Osmanî û Sefewiyan de ji navçeya Exlat ya girêdayi bajarê Bilîsê koçber bûye. Piştî mayîna çend salan li Oremarê, herî dawî li gundê Birîfka ya girêdayî bajarê Duhokê bi cî bûye. Jiyana xwe di uzlet û xelwetê de derbas kiriye. Di helbestê de zimanê wî giran û xwedî sentaksên cûda ye. Di helbesta kurdî de qalibên serbixwe ava kirine. Di helbestên xwe de bi piranî li ser jiyana gundewariyê rawestiyaye. Mîna şaèirên hemdemê xwe, felsefeya tesewifê di helbestên xwe de baş hunaye. Unsûrên devoka Serhed û devoka Behdînî di helbestên wî de hene. Helbestên dîwana wî bi piranî wenda ne. Ji ber ku di jiyana gundewarî û cihên asê de jiyaye, berhemên wî negihîştine navendên ilmî. Herwiha berhemên wî bi piranî winda, pûç û pelaçe bûne. Lê helbestên wî yên di destên me de didin îspatkirin ku şairekî mezin e. Heta niha jî hîn baş lêkolîn li ser nehatine kirin û negihîştiye nirxê xwe yê rewa. Helbestên xwe bi qalibên èerûzê nivîsandine. Di helbestên wî de senèetên edebî, serwa, paşserwa û gelek biwêj, unsûrên erebî, farisî bi kar anîne. Ji ayetan îqtîbas kiriye. Nêzî baweriya wehdetu‟l wucûdê ye. Ji dîwana wî 16 helbest li ber destê me hene. Ji van du helbest metleèê helbestan in. Bi giştî xezel nivîsandine. V Ev xebata me ji despêk û pênc beşan pêk hatiye. Di despêkê de em li ser rewşa sîyasî ya ku Şêx Şemsedîn tê de jiyaye rawestiyane. Di beşa yekemîn de li ser jiyan û berhemên wî; di beşa duyemîn de li ser ziman û kesayeta edebî ya Şêx Şemsedînê Exlatî rawestiyane. Di beşa sêyemîn de ji hêla teşeyê ve vekolîna dîwanê me kiriye. Di beşa çaremîn de tehlîla dîwanê û di beşa pêncemîn de em li ser metnê dîwanê rawestiyane. Em di wê baweriyê de ne ku wê ev xebat cihê Şêx Şemsedîn di edebiyata kurdî de bêtir eşkere bike û şair baştir bide nasîn. Heta niha ji ber ku xebateke akademîk li ser dîwana Şêx Şemsedîn nehatiye kirin wê deriyê van xebatan bi awayekî baştir bide vekirin.
La Construction Visuelle Des Identités Kurdes
(Yayınlanmamış Doktora Tezi, Université Paris3 Sorbonne Nouvelle, 2013) Özdil, Yılmaz
…
KIRMANCKÎ (ZAZAKÎ) DE PÊVERONAYÎŞÊ FEKÊ ÇEWLÎGÎ Û GIMGIMÎ
(2013) Bingöl, İbrahim
This study aims to compare the kirmancki accents of Çewlîg and Gimgim. In doing this we have benefited principally from Seyîdxan Kurijî’s studies on the Çewlîg accent and for that of Gimgim, from the folkloric texts such as tales, stories etc. For the study, these materials are used with the synchronic method. How the sounds changed and when they diverged from each other in both accents are not discussed. This is a matter of another study. This study consists of three chapters plus an introduction. In the first chapter, the accent of Çewlîg and that of Gimgim are compared with one another. In the second chapter, the changing of the sounds in both is compared. In the third chapter, the nouns, pronouns, adjectives, adverbs, prepositions and conjugations are compared for both accents.
DI HELBESTA CEGERXWÎN DE RENGVEDANÊN TÊKILIYÊN ÎQTÎDARÎ
(2013) Mikail Bülbül
Di vê tezê de “têkiliyên îqtîdarî” yên di helbestên Cegerxwîn de ku weke yek ji helbestvanên herî mezin ê edebiyata kurdî yê sedsala bîstan tê zanîn, hatine şîrovekirin. Cegerxwîn ji ber xisûsiyetên dewra ku tê de jiyaye bûye şahidê gelek bûyerên civakî, exlaqî, aborî, siyasî ku Şerê Cihanê yê Yekemîn, Şoreşa Oktobirê ya li Rûsyayê, serhildana Şêx Seîd, dagirkirina Frensayê ya Sûrî, Şerê Cihanê yê Duyemîn, avabûn û hilweşîna Komara Kurdistanê li Îranê, Şoreşa 58an li Iraqê ji bûyerên girîng in ku bi awayekî xurt tesîr li feraset û paşxaneya nivîsîna helbesta wî kirine û sînorên teorîk yê helbesta wî diyar kirine. Ji van bûyerên jor, hemûyan çi rasterast çi nerasterast tesîr li kurdan kirine û şikestin û serûbinbûnên civakî yên mezin pêk anîne. Ji ber ku Cegerxwîn jî ev şikestinên mezin di xwe de jiyane û helbesta wî ji vê atmosferê zaye; şer, bê statubûna kurdan, bêrîkirina dewrên biaram, xwestina netewe- dewletê hwd. mohra xwe li helbesta wî xistine û bi awayekî xurt hêma, fikr û têgehên têkildarî “îqtîdarê” tê de peyda bûne ku di vê xebatê de ev hemû di çerçoweya “têkiliyên îqtîdarî” de hatine ravekirin. Gotina “têkiliyên îqtîdarî”, di tezê de ne hew di wateyekê de ku dikare bi têkiliyên “dewlet”, “rêvebirî” û hwd. bê referekirin, lê di wateyeke berfirehtir de hatiye bikaranîn ku hem hemû rengvedanên îqtîdarên makro yên mîna dewletê hem jî di wateya hemû têkiliyên ku rengvedana têkiliyên dora navend û jêderkên îqtîdarê pêk tên, hatiye bikaranîn. Lewre di vê tezê de hatiye dîtin ku rewş, têkiliyên ku têkildarî îqtîdarê ne, rengvedana xwe daye gelek helbestan. Di tezê de, di çerçoweya edebiyata neteweyî û îqtîdar, reddiyeya îqtîdarê, mîmarî û îqtîdar, dînitî û îqtîdar, zanîn û îqtîdar û raweya fermanî û îqtîdar de, şopên van têkiliyên îqtîdarî hatine tespîtkirin û ev weke rengvedana têkiliyên îqtîdarî hatine ravekerin û bi tehlîlên psîko-sosyolojîk û bi perspektîfek projeksiyonî ku perpektîfeke xwîner-navendî ye, şîrove hatine kirin.
DI EDEBIYATA KURDÎ DE FOLKLOR û ROMAN LI DOR TEXEYYULÊN BERÊ RÊÇÊN ÎROYÎN
(2013) Ramazan Çeçen
Ev xebat, li ser têkiliya folklor û romanê hûr dibe. Xasma bala xwe dide hin destan û çîrokên edebiyata kurdî ya gelêrî ku dema ew dibin roman, ka li pirsgirêkên çawa dilikumin. Daxwazeke din a vê xebatê jî ew e ku rengê fêhma civakî û hunerî ya van pirsgirêkan nîşan bide. Bêguman payebilindkirina çand û zimanê gelêrî ya ji aliyê mêleke neteweperwer ve, tiştekî nû nîne; di van dewran de ew wek cewherê milet, warê hundurîn ê saf hat qodkirin. Tiştê nû ev e ku di van 15-20 salên dawîn de vê mêlê, bi awayekî lezgîn di nav forma romanê de ji xwe re hêlînek çêkiriye. Rêjeya hebûna van romanan delîla herî berbiçav a vê rewşê ye. Rastiyeke peyva “serdema romanê” heye. Belê, daxwaza romannûsîneke (fantazmaya romanê) ku nayê zeptûreptkirin jî heye; û nivîskarê kurd dixwaze bibe parçeyekî vê pêvajoyê. Lêbelê heman daxwaz, techîzad û cinekî afirandinê jî şert dike. Di tunebûna van de, romanên ber dest jî dema xwe li tengala kêmasiyên civakî te’rîf dikin, lingên wan ji zemînekî hunerî dişemite, dikeve ser erdeke civakî. Her hal ji ber vê yekê ye ev romanên ku hatine tehlîlkirin li dor temayên wek hafizeya civakî, nasnameya netewî, leheng û mîtên dîrokeke resen a milet, berterefkirina kêmasiyên dîrokî, bawerî û olên heterodoks ên mezlûm çerx didin. Ev roman bi vî awayî ji îlhama xwe (ji forma destanê) dûr dikevin, lê mirov nikare bibêje ku taca kûrahiyeke psîkolojîk, kamilbûneke malê tecrubeyên kesane, ezmûn û lêgerîneke nûjen dikeve serê wan.. Belkî çiye ku ev berhem li ber şîpanka romanê bendewarî hundir in, – ji ber ku ji hewcedariyên romanê hinekî dûr in– mirov ji van re bibêje epîroman dê rasttir be. Eşkere ye ku di navbera du aşan de –îlham û dilxwaza xwe de– mane. Ji aliyê din ve ew refleksa nivîsendeyî ya ku nivîsandinê dike karekî gergûhêz, hinekî din vî karakterê epîromanê dermale dike. Ji ber ku li homatê pêşaniyeke “em çawa binivîsin” bêtir “em çi binivîsin” heye. Di rûdana vê pêşaniyê de roleke mezin a vê fêhmê heye ku nivîskarê kurd –qey nebe ew ên xwediyê van berheman– xwe wek rewşenbîrek, heta wek rewşenbîrekî çanda berxwedanê dibîne. Diyar e nivîskarê kurd, dema li ser navê gel xeber dide, dixwaze wî perwerde jî bike. Helwesta ‘mirov çi an çima binivîse’, bi rehetî dibe mijara derseke dîrokî; mijara ku tê navgînîkirin (pergalîkirin) jî ber bi laşekî pedagojîk ve rê dipîve. Tam di vê kêliyê de tê tesewirkirin ku destanên folklorîk di hundirê xwe de, li ser navê dersên dîrokî û pêşniyazên pedagojîk, mînakên rast û çewt dihewînin. Ji hêleke din ve himbêzkirina folklor û çîrokên berê, rêkurtkeke kêrhatî ye ji bo “avakirina tradîsyoneke edebî”. Ev helwest, bawer dike ku ne tenê xisarên ji qedexe, zimankujiyan welidîne têk dibe, di heman demê de, tirs û endîşeya “ev tişt dê bimirin”, “zeman dê wan daqurtîne” jî berteref dike. Belkî tam di vê kêliyê de em şahid dibin ku qîmetdayîneke ku nivîs ne layîq e tê pê. Ewladên vî miletî ku bawer dike gelê wî “kêm carî” dest biriye pênûsê, vê ewdê dike: Binivîse, ku neyê jibîrkirin! Binivîse, nivîsandin di vê çandê de bi serê xwe fezîletek e!.. Lê bizatihî ji mînakên nivîsandî diyar e ku di her hal û karî de ev muteberî bi dest nakeve. Ji ber ku nivîs, destpêkek e. Taybetiya ku gewdeya wê pêk tîne, cewhera wê ye. Rabirdûya ku wek embara tecrubeyan tê dîtin, komek endîşeyên îroyîn ên ku di dor texeyyûlên wê de çerx didin, tîne meydanê. Hewl û tevgera nivîskarê ku dixwaze endamên komeleya wî hin tiştan jibîr neke jî ji kokên “hafizeya kultûrî”, “nasnameya civakî” re avdaniyê dikin. Li vir, rabirdû cardin dibe objeyek. Lewra mafê xwe yê ku “pê neyê lîstin, li gor armancekê neyê bikaranîn” winda kiriye. Mimkûn e ku mirov siyaseten bi pirsgirêkên bikaranîna rabirdûyê re serî derxe, lê wisan dixwiyê mirov nikare çavê xwe ji qusûrên edebî re bigre. Dema ji vê embarê, tiştên li gor daxwaza dil tên neqandin, berî ku ew tişt derkevin ber ronahiya rojê, etîketek jî li ser tê danîn. Rast e, wek ku teorîsyenên netewetiya kultûrî jî bal dibin ser, di avakirina nasnameya netewî de roleke romanê heye, lê di edebiyata kurdî de bikaranîna embara vê rabirdûyê bêtir çav dike navgînîkirineke sekûler. Lêbelê hindik jî be –niha romanek– mînakên navgînîkirineke bawermend jî hene. Ya pêşîn, bê ku binyada sosyo-psîkolojîk a lehengan li ber çavan bigre, rabirdûyê di nav çandeke saf a winda de bi nav dike û dersa xwe wisa dide; ya din jî rabirdû û lehengên wê bi fezîletên dînê nû –îslam– cil û berg dike. Telafîkirina kêmasiyên dîrokî yên bi vî awayî, vê neqlê bi xwe re hin xisarên estetîkî tîne. Ji ber ku dema mesafeya navbera duh û îro hindik dibe û duh nêzîkî îro dibe, nivîskarê kurd ê ku bi sedemetî û sînorkirina vebêjer qaîl nabe û dest ji otorîteya nivîskariyê naşû, berê keştiyê dide nav anakronîzmên zimanî û dîrokî. Lê ne tenê ev e jî. Lehengên romanan çiqas ji niyetên nivîskar muessîr bibin, çiqas di nav qeyranên temsîl û nasnavê de rû bidin, ewqas bêtaqettir têne çavê me. Di rastiya wan a çîroksazî de qelşên mezin der dibin. Jixwe çiye ku ev berhem objeya îlhamê bi behreyeke nivîskariyê re neguherîne û himbêza xwe ji awirekî nû yê teze re venekirine têra xwe qebehetekî mezin kirine; îcar bi ser de jî ku lehengên wan di destê nivîskar de bibine xetîbekî li dijî tebîet û mîzaca xwe, ji aliyê edebî ve ev hebe nebe, korerêyek e. Hindik bin jî di edebiyata kurdî de hin mînakên serkeftî hene ku folklorê di nav manewrayên afirîner ên edebî de, bi birrek peykên wek întertekstûelî, parodî û îroniyê cardin saz kirine. Lêbelê çiye ku ji çavkaniyên xwe bi temamî cihê ne, ew nebûne mînakên yekemîn ên vê xebatê. Dîsa jî bi niyeta ku bersiva vê pirsê bide qala hinekan hate kirin: Gelo bi riya birrek manewrayên nû û afirîner ên edebî, ji folklorê îstifade mimkun e? Ev tev, vê xebatê ber bi têgehên deyndarî warên wek sosyolojî, antropolojiyê ve dahf didin. Lewra ger xebateke ku xwe nêzîkî sosyolojiya edebiyatê dibîne derketibe meydanê, ev ne xerîb e. Jixwe ne wisan bûya dê peyv û bêjeyên wek folklor, hafizeya civakî, nasnav, duh, niha, dîrok, netewetî, temsîl, roman, epîroman, nivîsende, nivîskarê kurd evçend derneketana pêş.
Destana Zembîlfiroş û Gulxatûnê
(Mardin Artuklu Üniversitesi, 2013) Samur, Aziz; Yıldırım, Kadri
Bu çalışma Klasik Kürt Edebiyatı'nın aşk destanlarından olan Zembilfıroş ile Gülhatun hikâyesinin yazılı varyantları etrafında hikâyenin metinsel tahlilini, olay örgüsünü, kahramanların konumu ile özellikleri, destanın tarihsel ve sosyal arka planını ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın üzerinde şekillendiği varyantların ilki Feqiyê Teyran'a (1549-1631); ikincisi Melayê Bateyî'ye (1675-1760); ve üçüncüsü de Mûradxanê Bayezîdî'ye (yazılış yılı 1776) aittir. Çalışmanın birinci bölümünde destan ve destanların ortaya çıkışı ile türleri üzerinde durulmuş, batı ve doğu edebiyatındaki örnekleri işlenmiştir. İkinci bölümde aşk destanları ve bunların batı edebiyatındaki örnekleriyle birlikte doğu edebiyatında meşhur olan örnekleri de tanıtılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise esas konuyu teşkil eden üç varyantın metin bilgisi etrafında, Zembilfıroş ile Gülhatun destanının Klasik Kürt Edebiyatı ile Çağdaş Kürt Edebiyatı'ndaki yeri; varyantların şair, içerik, tema, mesaj, düşünce, dil, nazım şekli gibi metin tahlilleri; hikâyenin kahramanlarının nitelikleri; destanın ortaya çıkış yer(ler)i ile olayın oluş şekli; destanın vuku bulduktan zonraki yayılma ve yazıya geçirilme durumu; destanın erkek kahramanı olan Zembilfıroş'un, Kürdistan tarihini anlatan kaynaklardan yola çıkarak gerçek tarihsel kişiliğinin tespiti gibi konular işlenmiştir. Bu bölümde ulaşılan en önemli sonuçlardan biri, Zembilfıroş ile Gülhatun arasında vuku bulan aşk hikâyesi, miladi 994 yılında Mervaniler (Miladi 985-1086) döneminde Diyarbakır'ın Silvan ilçesinde meydana gelmiştir. İkinci önemli ayrıntı, adı geçen aşk hikâyesinin erkek kahramanı olan Zembilfıroş'un gerçek ismi Emir Said olup, Diyarbakır Paşalarından Emir Hasan'ın oğludur. Bu noktada Kürdistan tarihi ile ilgili literatür taranmış, Emir Said ve Emir Hasan ile ilgili önemli bilgilere ulaşılmıştır. Yine günümüz yazar ve araştırmacılarının eserlerindeki Zembilfıroş ile ilgili araştırma, analiz ve düşünceleri de işlenerek, hikâyenin gerçek kimliğine kavuşması yönünde sundukları katkı dikkatlere sunulmuştur. Çalışmanın son bölümü olan dördüncü bölümde ise Zembilfıroş hikâyesi, Yusuf ile Züleyha ve İbrahim Edhem hikâyelerinin olayın gerçekleşme ve kurgu biçimi bakımından ortak yönleri ele alınmıştır. Bu bölümde karşılaştırılan hikâyeler ve ortaya çıkan benzer motiflerin varlığı, farklı toplumların benzer edebiyat kültürüne sahip olduklarının işaretleri gibidir. Son olarak ekler bölümünde, üzerinde analiz ve tahliller yapılan Zembilfıroş ile Gülhatun aşk hikâyesinin üç varyantı olduğu gibi verilmiştir.
JI HÊLA NAVEROKÊ VE DAHÛRÎNA ÇÎROKÊN MELA MEHMÛDÊ BAZÎDÎ
(ARTUKLU ÜNİVERSİTESİ, YAŞAYAN DİLLER ENSTİTÜSÜ, 2013) Bilge,Evin
Mela Mehmûdê Bazîdî (1799-1860) değerli bir Kürt aydınıdır. Kürt edebiyat tarihinde önemli bir yere sahiptir. Yaşadığı dönemde hem Kürt folkloruna hem de Kürt edebiyatına önemli katkıları olmuştur. Eserleri yabancı dile çevrilen ilk Kürt yazardır. A. Jaba, 1856-1869 yılları arasında Erzurumda Rus konsolosu olarak çalıştığı dönemde Mela Mehmûdê Bazîdî ile tanışmıştır. Bu tanışma sonucunda hem Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin yaşamı hem de Kürt edebiyat tarihi yeni bir döneme girmiştir Zira Jaba‟nın teşviki ile Mela Mehmûdê Bazîdî Kürtçe el yazma eserleri toplamış ve Jaba‟ya vermiştir. Jaba‟nın Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin el yazması eserlerini Petersburg‟da arşivlemesi sayesinde eserler günümüze kadar korunabilmiştir. A.Jaba, “Kitaba Tewarîxê Cedîdê Kurdistan”, “Adet û Rusumatnameyê Tewayîfê Ekradiye”, “Cami‟eyê Risaleyan û Hikayetan”, Mîr Şeref Xanê Bedlîsî‟nin “Şerefname” adlı eserinin bir bölümünün çevirisi, Kürtçe-Fransızca- Rusça sözlük, Kürtçe-Fransızca sözlük, Elî Teremaxî‟nin “Rêzimanê Erebî bi Zimanê Kurdî” adlı kitabı ile Mem û Zîn adlı öyküsü ve adını saymadığımız diğer eselerinin Fransızca çevirisini yapıp önsözüyle beraber Petersburg Bilimler Akademisine göndermiştir. Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin eserleri antropolojik, sosyolojik, kültürel, edebi, sanatsal ve tarihi değer bakımından oldukça önem arz etmektedir. İlk modern öykülerin tasniflenmesi aşaması problemli bir konudur. Bu çeşit öyküler genelde halk edebiyatının geleneğini yansıtmasıyla beraber yeni ve modern unsurlar da içermektedirler. Bu problem yani ilk öykülerin modern unsurlar ile beraber halk öyküsünün özelliklerini yansıtması bütün Orta Doğu edebiyatlarında görülmektedir. Başka bir deyişle modern doğu edebiyatının erken evrelerinde de aynı üslup görülür. Eleştirmenler öykülerin bu özellikleri nedeniyle onları her iki kategorinin içine de koyabilirler. Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin öyküleri de bu tarzdadır. Bu eserler halk öyküsü tarzından modern öyküye geçişte ilk basamaktır. Bu yüzden de her iki tarzın unsurlarını da görebiliriz. Mela Mehmûdê Bazîdî, halk edebiyatının adet ve özellikleri ile batı edebiyatını sentezleyerek modern Kürt öykücülüğünün öncülüğünü yapmıştır. vii Mela Mehmûdê Bazîdî‟nin öykülerinin tematik analizi adlı tezimizde, öyküler sosyal ve kişisel konular başlıkları altında analiz edildi. Bu başlıkların alt maddeleri şunlardır: Aile ilişkileri, aşk, evlilik, çapkınlık, ekonomik, toplumsal ve siyasal olaylar, devlet idaresi, savaş, eğitim ve öğretim, cahillik, edebiyat, dini yaşam, açgözlülük, yalancılık, kıskançlık, sahtekarlık …
Di romanên Erebê Şemo'de folklora Kurdî
(Mardin Artuklu Üniversitesi, 2013) Gören, Ebubekir; Acar, Hayrullah
Gören, Ebubekir, "Erebê Şemo'nun Romanlarında Kürt Folkloru", Master Tezi. Danışman: Hayrullah ACAR, XIV+169 Folklor, halklara ait kültürel ve edebi ögelerden oluşur. Folklor yoluyla halkarın yaşamı, deneyimleri, adetleri, düşünce ve inanışları somutlaşır. Öykü, destan, atasözü ve deyimler, binlerce yıllık süreç içinde anlatılır ve nakledilir. Bu ögeler, dil ile korunur ve devamlılıkları sağlanır. Folklor disiplini de bu ögeleri toplar, sınıflandırır ve değerlendirir. Folklor yoluyla halkların edebi ögeleri öğrenilir. Bu yönleriyle folklor, eşsiz bir edebi anlatım hazinesidir. Modern dönemin edebi bir icadı olan roman türü, folklorun hazinesine muhtaçtır. Bu yüzdendir ki birçok romanın kaynağı folklordan alınmıştır. Kürt romancısı Erebê Şemo da, eserlerinde Kürt folklorunu temel almıştır. O, yazdığı "Şivanê Kurmanca" adlı romanıyla Kürt edebiyatı için yeni bir alanın kapısını açmıştır. Çünkü "Şivanê Kurmanca" ilk Kürtçe romandır. Bu çalışma, Erebê Şemo'nun hayatı, eserleri ve romanlarındaki Kürt folklorunu konu edinmiştir. Çalışma, önsöz, giriş ve sonuç kısımları hariç, iki bölümden oluşur. Giriş bölümünde, folklorun anlamı ve içeriği üzerinde durulmuştur. Folklorun temel özelliklerine ve onun dil, kültür, tarih ve edebiyat ile bağlantılarına işaret edilmiştir. Burada, sözlü kültürlerin ortaya çıkışından bu yana, anlatım ve yazım alanlarındaki büyük gelişmelerden bahsedilmiş ve tarih boyunca sözlü anlatım alanındaki biçimsel ve içeriksel değişimler gözler önüne serilmiştir. Bu gelişim seyri sanayi devrimi, hümanizm ve Fransız ihtilali ile ilişkilendirilmiş, konu modern roman sanatının ortaya çıkışına kadar getirilmiştir. Roman sanatı da onun tarihine ve bireyler ve uluslar için anlamına göre değerlendirilmiş ve onun folklor ile bağlantısı ortaya konmuştur. Son olarak da Kafkasya Kürt romanı, onun temel karakteristiği ve bu karakteristiğin nedenleri irdelenmiştir. Birinci bölümde, Erebê Şemo'nun yaşamı, edebi kişiliği ve eserleri üzerinde durulmuştur. Şemo'nun romanları, özellike, kültürel, folklorik, tarihi ve edebi yönlerden değerlendirilmiştir. İkinci bölümde, Erebê Şemo'nun romanlarındaki Kürt folkloru ögeleri bir araya getirilmiş ve bunlar alanlarına göre sınıflandırılmıştır. Bu folklorik unsurlar Kürt kültürü ve adetleri açısından açıklanıp yorumlanmıştır. Sonuç bölümünde, Erebê Şemo'nun romancılık dışındaki yönleri ele alınmıştır. Erebê Şemo'nun gazetelerde yayınlanmış makaleleri, radyo ve dil çalışmaları ve siyasi mücadelesi üzerinde durulmuştur.
MEWLÛDA MELA HUSEYNÊ BATEYÎ (Metn û Lêkolîn)
(Artuklu Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, 2013) İlhan, Ziver
Mela Huseynê Bateyî, bi eslê xwe ji gundê Bateyê ye ku nasnava xwe ya edebî jî ji vir stendiye. Bate îro ji aliyê îdarî ve li ser navçeya Elkê ye, Elkê jî li ser wîlayeta Şirnexê ye. Bateyî, ji helbestvanên herî girîng ê Edebiyata Kurdî ya Klasîk e. Li ser navê wî yê birastî, li ser jidayikbûna wî û sedsala ku tê de jiyaye, lêkolînvan gihîştine encamên ji hev cûda. Li gorî vê xebatê, navê wî Mela Huseynê Bateyî ye û di sedsalên XVII û XVIIIan de jiyaye. Bateyî kesayetekî xwedî berhem e. Di diroka edebiyata kurdî de helbestvanê ku cara yekem mewlûd nivîsiye ew e. Mewlûda ku helbestvan nivîsiye, li gorî kevneşopiya nivîsîna mewlûdan bi şiklê nezma mesnewiyê hatiye nivîsandin.di berhemê de risteyên ku pesnê Xwedê û Hz Muhemed didin hene û jidayikbûna Muhemed (saw), zarokatiya wî bi awayekî mucîzewî tê vegotin. Berhema wî ya bi navê “Hemaîl” bêtir ji dua, ayetên Qurana pîroz û peyvên parastina sihrê pêk tê. Di derkenarên vê berhema ku bi erebî û farisî hatiye nivîsandin de, bi kurdî jî hinek agahî hene. Di kitêbên dîroka edebiyatê de menzûmeya gelerî ya bi navê “Zembîlfiroş”ê bi bal Bateyî ve tê nîsbetkirin; lê heta niha nusxeyeke vê menzûmeyê ku mexlasa Bateyî li ser be, ji aliyê me ve nehatiye dîtin. Helbestên wî yên belawela ku li deverên cuda bûn, di salên dawîn de hatine civandin. Ji aliyê naverok û temayê ve hin ji wan helbestan di çarçoveya munacaat hin ji wana di çarçoveya ne‘et û hin ji wana jî di çarçoveya evîna beşerî de hatine nivîsandin. Di vê tezê de bi taybetî li pey şopa vê pirsê lêgerîn çêbû: Gelo cudahiya çap û nusxeyên mewlûda Bateyî ji kîjan aliyan ve ye? Ji bo bersiva vê pirsê jî edîsyon krîtîka metnê Mewlûdê hat kirin. Di vê “edîsyon kritîk” a mewlûda Bateyî de di derheqê 22 nusxeyên mewlûda Bateyî de agahî hat dayîn û ji van nusxeyan bi taybetî yên guncan hatin berawirdkirin. Herweha peyvên ku xweş nayên xwendin û tu wateya wan nîne di çarçoveya restorasyona metnê de hatin serastkirin. Di encamê de derket meydanê ku çap û nusxeyên Mewlûdê ji aliyê hejmara rûpelan, nivîsandina peyvan, sernivîs, xaneya selewatan, beşa “eṣ-ṣelatu ʿaleyk es-selamu ʿaleyk” û beşa ku xaneyên “Merheba” yê ve ji hev cûda ne; lê ji aliyê naverokê ve ji bilî nusxeyên ku rûpelên wan kêm in, hemû nusxe weke hev in. Di mewlûda Bateyî de gelek peyvên biyanî û herêmî hene ku ji bo ku wateya wan derkeve meydanê di dawiya tezê de beşek bi navê “Ferhenga Mewlûdê” hat amadekirin.
ROMANA KURDÎ (KURMANCÎ) YA DÎROKÎ: BÎRA CİVAKÎ Û NASNAME
(ARTUKLU ÜNİVERSİTESİ, YAŞAYAN DİLLER ENSTİTÜSÜ, 2013) Adsay, Fahriye
Di nav romana kurdî de, romana dîrokî wek cureyekê cihê xwe girtiye ku hêja ye bibe mijara lêkolînan. Ev tez armanc dike ku ji destpêka salên 1950yan heta sala 2010an romanên kurdî (kurmancî) ên dîrokî bide ber xwe û wan di nav peywenda sosyolojîk û dîrokî de binirxîne. Ev tez îddia dike çawa ku pêdiviyên îroyîn û dahatûyê civak an rewşenbîran sewqî lêkolînên li ser rabirdûyê dikin û nivîsandina romanên dîrokî jî ji vê armancê ne dûr in. Romanûsên kurd jî ji ber pêdiviyên îroyîn ên siyasî û çandî romanên dîrokî wek amûrekê bikartînin û car bi car romanên xwe bi wê armancê dinivîsînin ku dîrokê bi nifşên nû bidin fêrkirin. Tevî vê, ev romanên dîrokî dikare bê gotin ku ji rabirdûyê bêtir îro (an vêga) ji xwe re dikin mijar û dibin amûra sazkirina nasnameyek kurd a siyasî û bîra civakî. Îddiayek vê tezê ya din ew e ku rewşa siyasî a civakê di tayinkirina naverok û çawaniya berhemên wêjeyî de rolek mezin dileyize. Çiqas ku di meseleya kurd de guherîn çêdibin di romanên kurdî yên dîrokî de çawaniya berheman zêdetir dibe û romanûs ji mijarên giregir ber bi mijarên cûr be cûr diçin. Ev xebat ji destpêk û sê beşan pêk tê. Di beşa destpêkê de pêwendiya roman û netewê, roman û dîrokê tê îzehkirin; mijar û armanca tezê tê rave kirin. Di binbeşa rêbazê de, ji danasînek kurt a romanên dîrokî û herwiha rêbazên ku di nirxandina romanan de hatine bikaranîn, pêk tê. Di beşa yekem de, wek cûreyek romanê taybetmendiyên romana dîrokî û di pê re li Rojava peydabûna romana dîrokî bi mînakên ji wêjeya îngilîzî, frensî, almanî û ûrisî tê vegotin. Ji bo derfeta beramberkirinê çê bibe û romana dîrokî ya kurdî di nav peywendekê de bide rûniştandin, piştî destpêka romana dîrokî a li Rojava, di wêjeya farisî û tirkî jî de cihê romana dîrokî tê çavdêrîkirin. Di vê binbeşê de xuya dibe ku di her civakê de pêwendiyek nêz di navbera roman, dîrok û netew/netew-dewletê de heye. Lê li Rojhilat, ku van salên dawîn, ligel pirsgirêkên modernbûna “derengmayî” û li hember Rojava bi windakirina qaweta xwe re, romana dîrokî bêtir dibe amûra nîqaşa meseleyên îroyîn û lêgerîna rabirdûyek pak û xwedîhêz. Beşa duyem, ji nirxandina yanzdeh romanên dîrokî yên kurdî di nav peywenda dîrok, nasnameya netewî, bîra civakî, rabirdû û dahatûyê de, pêk tê û şeş binbeşên wê hene. Her binbeşek ji bo romanûsekî hatiye veqetandin. Ewilî kurtejiyan û berhemên romanûs cih digre û paşre berhemên wan. III Di beşa sêyem de, wek encam li ser hemû romanan wê nirxandinek bi giştî bê kirin. Romanûsê ewil Eliyê Ebdilrehman û romanên wî Xatê Xanim û Şer Li Çiya bi taybetmendiyên xwe balê dikşînin ku perspektîf û meseleyên îroyîn çawa di rabirdûyê de bi cih dikin. Di binbeşa duyem de romana Biro a Yılmaz Çamlibel bêtir bi endîşeya fêrkirina dîrokê derdikeve pêş û ev endîşe dikeve pêşiya endîşeyên estetîkî. Xalek berbiçav jî ew e ku di vê romanê de di dema serhildana Agiriyê de kurd bi giştî wek netewek yekgirtî tê teswîr kirin. Romanûsê sêyem Erebê Şemo û romana wî Dimdim e ku mijara xwe ji destana Kela Dimdimê girtiye. Di Dimdimê de jî endîşeya fêrkirina dîrokê û çêkirina bîreka civakî a netewî serdest e. Ya din, di vê romanê de ew bandora pêla sosyalizma realîzmê ku di wê dewrê de li Sowyetê serdest bû, bi hêsanî xuya dibe. Tosinê Reşîd, nivîskarekî din Qafqasyayê, bi romana Mestûreyê ji vê xebatê re dibe mijar. Mestûre bi serlehenga xwe ku jineke helbestvan û dîroknas e, derdikeve pêş ku piştî Xatê Xanim ev serlehenga jin a duyem e. Mehmed Uzun bi sê romanên xwe, Siya Evînê, Bîra Qederê û Hawara Dicleyê cih digre. Siya Evînê, Bîra Qederê du romanên biyografîk in ku bi armanca bibîrxistina du lehengên hemû jiyana xwe ber bi têkoşîna kurdayetiyê de dane, hatine nivîsandin. Mijara romana sêyem a Uzun, Hawara Dicleyê, di dewra Mîr Bedirxan Paşa de derbas dibe. Digel ku dewr nîvê yekem a sedsala 19. e, em di romanê de teswîrek heqîqî a vê dewrê nabînin û roman tevî anakronîzmayên xwe, bi perspektîfa xwe ya îroyîn balê dikşîne. Hewldana nivîskar ku dixwaze “îroya xwe” di rabirdûyê de piştrast bike bûye armanca nivîsandina vê romanê. Romanûsê dawîn Jan Dost e ku li gor wî ji bo sazkirina “îro” û dahatûya kurdan dîroknasî pêdiviyek pir acil e û lewma romanûsiya xwe ji bo vê terxan kiriye. Ji xwe hilbijartina wî ya mijaran jî vê nîşan dide: Komara Mehabadê (Mijabad), serhildana Şêx Seîd (3gav û 3darek) û Ehmedê Xanî (Mîrname). Digel ku di romanên wî de meseleyên îroyîn ên siyasî, çandî, nasnameyî rû didin jî, Dost ew nivîskar e ku di berhemên wî de anakronîzm herî kêm xuya dike û endîşeyên estetîkî nabin qurbana wan. Di her berhemekê de şêweyek cûda ta’mek nû dide xwendevanên xwe.
Mewlîdê Usman Esad Efendîyo babijî - Bîyîşa Pêxemberî - metn û wekenitîş
(Mardin Artuklu Üniversitesi, 2014) Kırkan, Ahmet; Adak, Abdurrahman
Zazacada en eski ve önemli eserler mevlitlerdir. Yazın alanında ilk Zazaca eserler 19. yüzyılda verilmiştir. Osman Esad Efendi bu eserini 1903 yılında yazmıştır. Bu mevlit, Ehmedê Xasî'nin mevlidinden sonra Zazacadaki ikinci eserdir. Osman Efendi'nin mevlidi 1933 yılında Şam'da basılmıştır. Temel amaç, nüshalardan Osman Esad Efendi'nin mevlidini tespit etmek, ortak bir metin çıkarmak, klasik bir metni ilmi ve edebi kaidelere göre tetkik etmektir. Bu çalışmada Osman Esad Efendi'nin eseri tetkik edilmiştir. Her şeyden önce farklı milletlerden mevlitlere örnekler verilmiştir. Sonra kurmanci lehçesi üzerinde durulmuştur. Zazaca lehçesinde yazılmış olan mevlitler ve yazarlarını sıralanmıştır. Sonra Osman Esad Efendi'nin mevlidinin nüshalarını tanıtılmıştır. Mevlidin yazılma nedenini, özelliklerini ve bölümlerini sıralanmıştır. Metnin yapılması ve hazırlanması üzerinde durulmuştur. Eserde kelime yapılartı, cümle yapıları ve edebi sanatları tetkik edilmiştir. En sonunda da araştırma sonucunu yazılmıştır. Bu çalışmada usul, klasik bir metni edebi ve ilmi kaideler göre tetkik etmek ve sade bir metin ortaya çıkarmaktır. 1933 yılında basılan nüsha ve el yazması nüsha üzerinde çalışılmıştır. Ortak bir nüsha oluşturmak için bütün nüshaları göz önüne alınmış ve hepsinin üzerinde çalışılmıştır. Elde edilen nüshalar sayıca çok olsalar da her birinin eksiklikleri vardı. Amaç, nüshaları eleştirmek ve metni tamir etmektir. Bütün eksikliklere rağmen sağlam bir metnin ortaya çıkarılmasına gayret edildi. Çalışmamızda Osman Esad Efendi'nin yazdığı mevlidin özellikleriyle birlikte, bu mevlidin yazıldığı zazacanın Siverek ağzının özellikleri de ortaya çıkarılmaya çalışıldı.
Denbêjî di peywenda patronajê de
(Mardin Artuklu Üniversitesi, 2014) Gürür, Zeki; Acar, Hayrullah
Sanatsal ve edebi üretimler üzerindeki etkisi inkâr edilmeyecek ölçüde belirgin olan "iktidar"ın, Kürt sözlü sanatının gelişim çizgisi üzerindeki etkisinin araştırılması bu çalışmanın amaçlarından biridir. Bu çalışmada sanat ve iktidar ilişkisi, dengbêjler ve onları himaye eden yapılar üzerinden incelenmektedir. Kürt sözlü kültürünün oluşum ve gelişim süreçlerine etki etmeleri dolayısıyla bu yapıları modernliğin Kürt toplumuna tezahürleri bağlamında modern ve modern öncesi şeklinde ayırmak mümkün. Çalışmada, dengbêjlik ve patronaj ilişkisi, tarihsel ve güncel örneklerden hareketle 2 temel bölüm halinde incelenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde, Kürt sözlü kültürünün bir parçası olan dengbêjlik sanatı; kolektif bellek, sözlü tarih ve sözlü kültür bağlamında incelenmiş olup, konu ile ilgili literatür taraması yapılmıştır. Kürt sözlü kültürü ile ilgili öncül yazılı materyaller taranmış olup, konu ile ilgili genel bilgiler aktarılmıştır. Matbaanın icat edilişinin sözlü ve yazılı kültüre etkisi, dünyada benzer süreçlerden geçmiş örnekler üzerinden incelenmiş, böylece matbaanın ve teknolojik imkânların Kürt sözlü kültürüne etkisi tahlil edilmiştir. 20. yüzyıldan sonra Kürt toplumunun içine düştüğü siyasal ve toplumsal koşulların, kültürel ve sanatsal üretimlere etkisi, sebep ve sonuçlarıyla beraber değerlendirilmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde Kürdistan'daki idari sistemlerin tarihsel arka planı ve Kürt mirlikleriyle Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler incelenmiş, mirlikler etrafında ortaya çıkmış sanat ve edebiyat, patronaj bağlamında değerlendirilmiştir. 16. yüzyıldan 20. yüzyıla kadar, Kürdistan'daki idari sistemi şekillendiren dinamiklerle beraber, bu süreçte Kürt mirleri tarafından saraylarda himaye edilmiş ve bu yönüyle anlatıda ifadesini bulmuş örnekler ele alınmıştır. Bu örneklerden hareketle, sanat ve iktidarın birbirini besleyen, birbirine maddi ve psikolojik motivasyon kaynağı olduğu saptanmıştır. Bu bağlamda sanatsal ve kültürel üretimlerin içeriği ve kapsamıyla, siyasal ve iktisadi hegemonya arasındaki ilişki ortaya konulmuştur. 2. bölümde 16. yüzyıldan, 20. yüzyıla kadar Kürt toplumundaki iktidar dönüşümleri, mir, şeyh ve ağalar üzerinden ele alınmış, bu dönüşümün Kürt edebiyatı ve sanatı üzerindeki tezahürleri değerlendirilmiştir. Aynı zamanda bu karakterlerin toplumdaki seçkinlik vasıfları ve siyasi, iktisadi nüfuzları ile sanatsal ve edebi üretimlerdeki rolleri bu bölümde tartışılmıştır. 20. yüzyılın başına doğru siyasi ve iktisadi hegemonyası azalan Kürt mirlikleri, onlardan sonra toplum üzerinde nüfuz sahibi şeyhler ve yüzyılın sonuna doğru ortaya çıkan ağalar üzerinden, Kürt sanatı ve özelde dengbêjliğin anlatı içeriğinin analizi yapılmıştır. Yine bu bölümde, sanat ve iktidar ilişkisinin mekânsal düzlemi, değişen siyasi, kültürel ve toplumsal dinamiklerin, kültürel ve sanatsal üretimlere etkisi himaye mekânları başlığında tartışılmıştır. Sanatın icrasında önemli himaye mekânları olarak karşımıza çıkan saraylar, köy odaları, radyolar ve dengbêjevlerinde, sistematik karşılığını bulmayan patronajın, tarihsel ve siyasal sebepleri değerlendirilmiştir. Kürdistan'daki iktidar değişimlerinin dengbêjler üzerindeki etkisi, anlatıya yansıyış biçimi ve epik anlatı türünün ortadan kayboluşu şeklinde ifadesini bulan patronaj sisteminin, kendini yeniden üretme biçimi tartışılmıştır. Günümüzde bu kültürün yeniden üretimi ile ilgili Mala Dengbêjan başlığında, güncel bir Dengbêjler Divanı örneği ile klasik dengbêjlik arasında benzerlik ve farklılıklar tespit edilmeye çalışmılmıştır.
XEBATEK LI SER DESTANA DEWRÊŞÊ EVDÎ
(2014) Mehmet Şirin Filiz
Mijara vê xebatê destana Dewrêşê Evdî ye. Destana Dewrêşê Evdî ji herêma Serhedê bigrin heya Rihayê, ji Rihayê bigrin heya herema Şengalê, di nav tevahiya erdnigariya kurdan de hem di nava kurdên misilman de, hem jî di nav kurdên êzîdîe de tê vegotin. Çîroka Dewrêşê Evdî her çendî di hin herêmên kurdan de rastî hin guherînan hatibe jî metnê eslî hatiye parastin. Destan her çiqas behsa şerên ku di navbera eşîran de qewimiye bike jî bi salên ku di ser bihurîne ji bo kurdan bûye destaneke neteweyî. Ji ber van sedeman, ji bo ku em bigihêjin taybetmendiyên destana Dewrêşê Evdî divê ev destan di nav konteksa destanên kurdî de bihata nirxandin. Ji ber vê yekê di beşa yekem de li ser pênaseya têgeha destanê hate rawestîn, di beşa duyem de kurteya destanên kurdî hat dayîn û behsa taybetmendiyên wan hate kirin. Di beşa sêyem de danasîna destana Dewrêşê Evdî hate kirin û li ser naveroka dîrokî ya destanê hat rawestîn. Behsa eşîrên Milan, Şemir û Şerqî ku di destanê de derbas dibin hate kirin. Bi vî awayî li ser lihevhatina vegotina destanê û aliyên dîrokî yên eşîran bi berfirehî hate rawestîn. Dîsa di vê beşê de berawirdkirina destana Dewrêşê Evdî û destanên kurd yên din hate kirin. Analîza destana Dewrêşê Evdî bi nêrîneke etnografîk hate kirin. Di beşa dawî de tesnîfkirina motîfan li gor Indexa Motîfên Wêjeya Gel ( The Motif İndex of Folkliterarure ) ya Stith Thompson hate kirin.
Zeynelabidînê Amidî: Jiyan, berhem û xebatên wî yên destnivîsî
(Mardin Artuklu Üniversitesi, 2014) Ekici, Abdullah; Yıldırım, Kadri
Zeynelabidîn el-Amidî 1946 yılında Dıyarbakır'ın Dökmetaş köyünde doğdu. Elli yıla yakındır ders ve eğitim ile iç içedir. Halen aktif bir şekilde medresede talebelere ders vermeye devam etmektedir. Birçok medrese öğrencisi ondan icazet aldı. Kürtçe, Türkçe ve Arapça birçok eser telif etti. Muhtelif alanlarda birçok eser istinsah etti. İstinsah ettiği bazı eserleri şerh etti. Ayrıca çoğuna önsöz, fihrist ve sözlük hazırladı. Eserleri numaralandırdı, sayfalara şekil verdi. En önemlisi ise imkânları çerçevesinde eserleri baskıya verdi. Bu çalışmamızı üç bölüme ayırdık. Birinci bölümde ayrıntılı olarak yazarın hayatı ve şahsiyeti üzerinde durduk. Kendisi tanınmış bir kürt mustensihi olması hasebiyle bu yönü üzerinde de durduk. Eserleri istinsah ederken takip ettiği yönteme de değindik. Bu bölümün sonunda birkaç ilginç ve kendisini etkilemiş anısına da yer verdik. İkinci bölümde Kürtçe, Türkçe ve Arapça eserleriyle, çeviri ve latinize ettiği eserlere değindik. Üçüncü bölümde önce elyazma eserlerimiz hakkında biraz bilgi verdik ve Zeynelabidîn el-Amidi'nin istinsah ettiği manzum ve nesir eserleri tanıttık. Bu bölümde manzum Kürtçe eserleri ilk sıraya koyduk; nesir şeklinde olanları ise ikinci sıraya yerleştirdik. Ardından Arapça olanlara yer verdik. Çalışmamızın sonunda istinsah ettiği eserlerin ilk ve son sayfalarının resimlerini ek olarak verdik. Kürt kurum ve kuruluşları, üniversitelerin kürdoloji bölümleri eskiden beri bu yazma eserlerimize önem vermişlerdir. Bu yüzden bu eserlerimizin korunacağına, gün geçtikçe yenilerinin ortaya çıkacağına ve bunların üzerine akademik çalışmalar yapılacağına dair umudumuz tamdır. Tabi şunu da belirtmemiz gerekiyorki bu eserlerimizden çoğu halen sahiplerinin ya da ailelerinin yanında gün yüzüne çıkmayı beklemektedirler. Biliyoruz ki elyazma eserlerimizin basım öyküsü ve bunun için gösterilen çabanın tarihi eskidir. Amidi aydın bir Kürt imamı olarak bu alana el atmış ve çalışmamızın sonundada gördüğümüz üzere önce elyazma eseri ya da dağınık olan şiirleri toplamış, kendi elyazısı ile yeniden yazmış ve elinden geldiğince bu eseri bastırmıştır. Yazma eserler için gösterdiği çabaların amacı kendi ifadesiyle "eseri onurlandırma"dır. Amıdi'yi en çok etkileyen şahsiyetler şunlardır: Fikri alanda Bediuzzman Saidi Nursi, edebiyat alanında Ahmedi Hani ve onu takip eden Aqtepe ailesinin edib ve şairleri, ilmi alanda ise Mele Yasîn Yusrî.

Browse

Browsing Kürt Dili ve Kültürü ABD - Yüksek Lisans Tez Koleksiyonu by Issue Date